چکیده:
تفسیر سوره فرقان آیت الله جعفر سبحانی که در کتاب " سیمای انسان کامل در قرآن " به چاپ رسیده است، اولین تفسیر موضوعی سورهای به زبان فارسی است. سبحانی و طباطبایی، در تفسیر خود از آیات و روایات فراوان و در پارهای موارد از قواعد تفسیر مشترکی بهره گرفتهاند. با این وجود نتایج تفسیری بدست آمده در هر دو تفسیر در برخی موارد یکسان نیست. اگر چه گفته شده است که اختلاف در منابع تفسیر، باعث اختلاف در کل تفسیر میگردد. لکن اختلاف در تفسیر تنها به اختلاف در منابع اصلی نیست. چه بسا دو مفسر در منابع اصلی اتفاق نظر داشته باشند اما در فروعات یا قواعد برگرفته از آنها و یا در شیوه و اجرای آنها اختلاف داشته باشند. از این رو نویسنده از طریق بررسی میزان و شیوه بهرهگیری سبحانی از منابع و مستندات مختلف: آیات، روایات و... و مقایسه آن با شیوه و میزان بهرهگیری علامه طباطبایی از منابع و مستندات، به دنبال این هدف است که شباهتها و تفاوتهای تفسیری آنها و علتهای آن را به دست آورد. بدین منظور پس از بررسی میزان بهرهگیری ایشان از هر منبع به ترتیب اولویت، به بررسی و مقایسه هر دو تفسیر میپردازد. در نتیجه این پژوهش، بدست میآید که با وجود اینکه سبحانی و طباطبایی، آیات قرآن را مهمترین مستند تفسیری خویش قرار دادهاند. لکن، تفسیر سبحانی هم در تعداد و هم در نحوه بهرهگیری از آیات و هم در نتایج تفسیری به دست آمده از آنها در پارهای از موارد، با تفسیر المیزان یکسان نیست. سبحانی در استناد به روایات نیز بهره بیشتری برده است و از آنجا که هچگونه نقدی بر روایات ذکر شده ندارد، میتوان گفت که سبحانی تنها روایاتی را که به صحت آنها معتقد است نقل کرده است. سبحانی و طباطبایی در شیوه به کارگیری و اجرای بهره از روایات در تفسیر نیز اشتراک چندانی ندارند و این عامل، سبب اختلاف در پارهای از برداشتهای تفسیری هر دو مفسر شده است. طباطبایی نسبت به سبحانی از تبیین واژگان در تفسیر بهره بیشتری برده است. با این تفاوت که مستندات تبیین واژگان در هر دو تفسیر در بیشتر موارد یکسان نبوده است که موجب برخی اختلافات در تفسیر آنها شده است. سبحانی در تفسیر سوره فرقان به جز دو مورد هیچ سخنی از مباحث ادبیات عرب و علوم بلاغی به میان نمیآورد. بر خلاف طباطبایی که توجه ویژهای به ادبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر المیزان دارد، و با استناد به آن، آیه را تبیین و یا سخن برخی دیگر مفسران را رد کرده و نمیپذیرد. به نظر میرسد، ایشان در بحث ارتباط آیات تحت تاثیر اندیشه استاد خود علامه طباطبائی است. وی هم در مباحث تمهیدی، ذیل هر عنوان کلی؛ و هم درخلال مباحث تفسیری به ارتباط فرازهای درون هر آیه با یکدیگر و هر آیه با آیات قبل و بعد در درون سوره و آیات با اهداف سوره اشاره دارد. سبحانی همچون طباطبایی به نقش (سیاق) اشاره دارد و در یک مورد از آن بهره گرفته، تشخیص مکی بودن سوره فرقان، که با علامه طباطبائی مشترک است. سبحانی در موارد متعددی با طرح مباحث عقلی و فلسفی و با بهرهگیری از علوم تجربی روز به تبیین آیات پرداخته است. که گواه دیگری است بر اینکه ایشان به روش تفسیری جامع معتقد است. وی بر خلاف استاد خود از نقل اختلاف آراء تفسیری و نقد و بررسی علمی آن به شدت پرهیز دارد و این از کمی میزان نقل سخن از دیگر مفسران در تفسیر وی به خوبی نمایان است. که شاید بیشتر به این علت باشد که مخاطبان تفسیر خود را عموم فارسی زبانان قرار داده است.
خلاصه ماشینی:
روایات تبیین واژگان: سبحانی در شش مورد از تبیین واژگان و مفردات آیات (عالمین، عباد، رحمن، اسراف، اقتار و قوام) از روایات بهره گرفته است، بهعنوان نمونه؛ در تفسیر آیه شریفه: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَلَمْ یقْتُرُوا وَكَانَ بَینَ ذَلِكَ قَوَامًا؛ کسانی که هرگاه انفاق میکنند، نه اسراف میکنند و نه سختگیری میکنند، بلکه در میان این دو حد اعتدالی دارند» (فرقان / ۶۷) از امام صادق× روایت کرده است: که امام درحالیکه این آیه را تلاوت میکرد در برابر یارانش قرار گرفته بود، در این هنگام خم شد و قسمتی از ریگهای زمین را برداشت و مشت خود را محکم گرفت، بهطوری که دانهای از آن به زمین نریخت و فرمود: این «اقتار» است که خدا در کتابش ذکر کرده است و سپس مشت دیگری برداشت و دست خود را باز کرده و همه را به زمین ریخت و فرمود: این همان «اسراف» است.
(سبحانی، همان: ۱۷۳ و ۲۵۷) ولی توجه به ادبیات عرب و علوم بلاغی در تفسیر المیزان نمود ویژهای دارد، بهگونهای که علامه طباطبایی در تفسیر سوره فرقان در ۵۱ مورد به مباحث ادبی و بلاغی اشاره کرده و بر پایه آن، آیه را تبیین و یا سخن برخی دیگر مفسران را رد کرده و نمیپذیرد، بهعنوان مثال؛ در تفسیر آیه شریفه: «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَیهِ مِنْ أَجْرٍ إِلاَّ مَنْ شَاءَ أَنْ یتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِیلاً؛ بگو: من در برابر آن هیچگونه پاداشی از شما نمیطلبم مگر کسی که بخواهد راهی بهسوی پروردگارش برگزیند» (فرقان / ۵۷) سبحانی مینویسد: لفظ «مَن» به حسب ظاهر استثنا از اجر است ولی از آنجا که اجر جنبه فعلی و عملی دارد و لفظ «مَن» کنایه از انسان است، چنین انسانی داخل در اجر نیست تا از آن خارج شود.