چکیده:
جام گیتی نمای نمادی اسطوره ای است که نخستین بار در شاهنامه ی فردوسی رخ نموده و سپس در گستره ی ادبیات فارسی به ویژه در شعر صوفیانه و غنایی بسامد بسیار یافته است. تا کنون تحقیقاتی درباره ی منشا این اسطوره انجام شده است که بیشتر شامل تحلیل های توصیفی یا اشاراتی کوتاه است. از جمله جلال خالقی مطلق در نهایت ایجاز احتمال می دهد که اسطوره ی مرموز «پیمان (پیمانه ی) گیتی» که در متون پهلوی از آن سخن رفته، همان جام گیتی نمای باشد و آرش اکبری مفاخر این نظر را گسترش می دهد و تایید می کند. ما نیز در این مقاله بر پایه ی همین نظر، با تحقیق در اسطوره ی جم و تحلیل نمادشناختی آن و تطبیقش با «افسانه ی گرال» و «سرود مروارید»، دلایل پیوند اسطوره ای جام جم با «پیمان» را نشان خواهیم داد. طبق تحلیل ما، پیمانه که نماد اندازه و توازن است، در اسطوره ی جمشید همان گوهری است که انسان را به تمدن راهبر می شود و طبیعی است که نماینده ی شاهی او باشد. با توجه به این که پیمانه رمز مشخص کردن اندازه ها است و به عبارتی پدیده های جهان را برای آدمی سنجش پذیر و دریافتنی می کند، خویشکاری جهان نمایی جام جم را نیز می توان حاصل تحول همین رمز بنیادی، در سایه ی دیگر اسطوره های «جهان نمایی» انگاشت.
The Cup of Jamishid is a mythical symbol which first appeared in Ferdowsi's Shāhnameh, and subsequently frequently in other Persian literary works. This symbol has been heavily employed in mystical and lyrical poetry. Most studies about the significance and origin of this symbol have been either descriptive or quite short and inadequate. For instance, Jalal Khaleqi Motlaq presumed that there is pertinent and direct rapport between the Cup of Jamshid and ―the Covenant of the Universe‖ as two semiotic entities; a presumption that was later confirmed and elaborated by Arash Akbari-Mafakher. In this article, the rapport between the aforementioned semiotic entities is investigated. In order to render this investigation possible, the article utilizes a semiotic set of analytical methodology. In this utilization, the symbolic configurations of both of the semiotic entities are compared to ―The Legend (The Quest) of the Holy Grail‖ and ―The Hymn of the Pearl‖ as two Western semiotic entities. It is believed that the rapport between the Covenant of the Universe – which pertains to a mysterious form of measurement and balance – and the Cup of Jamshid – which is also a symbol of Jamshid‘s monarchical sovereignty over the world – is the drive behind mankind to further them towards forming civilization. As the Covenant of the Universe is the symbol of measurement and scaling of universal and cosmic truth, the Cup of Jamshid functions as a scrying object.
خلاصه ماشینی:
جلال خالقی مطلق در مقاله ای به نام «حافظ و حماسۀ ملی ایران » در نهایـت ایجـاز توجـه می دهد که اسطورٔە مرموز «پیمان گیتی» که در متون پهلوی از آن سخن رفته ، همان جام جـم باشد (خالقی مطلق ، ١٣٦٧: ٥٧٢)، اما تحقیق و تبیین این همانندی را به دیگران سـپرده اسـت .
در این صفحات خواهیم دید که «پیمان گیتی» اگر چه به ظاهر از اشیای جهان نما نیسـت ، جامی است که از ره رمز صورتی بسیار ابتدایی از جهان نمایی را روشن می کند؛ و چه بسا کـه در سیر تاریخی تحول اسطوره ها، در برخورد با عناصر دیگری چـون هـوم و اشـیای جهـان نمـا بـه صورت «جام جهان بین » در آمده باشد.
به نظر می رسد عمدٔە کارهایی که به جمشید نسبت داده شـده در جهـت همـین نظام بخشیدن به جهان بوده است که شاید مهم ترین شان گروه بندی اجتمـاع باشـد؛ چـرا کـه در ایران باستان ، در نگاه رسمی، این نظام را لازمۀ نظم جامعه می دانسـتند و ایـن را مـی تـوانیم از داستان انوشیروان و کفشگر نیز به خوبی دریابیم (فردوسی، ١٣٩٤: ٧٨٨/٢).
ارتباط بنیادین این شیء اسطوره ای با ذات انسان ، بعدی دیگر نیز می یابد وقتـی کـه توجـه کنیم «در تمامی آیین های اساطیری و مذهبی جهان ، ظرف ها به جسـم و محتـوای آن بـه روح تعبیر شده است » (فضایلی، ١٣٨٨: ١١٩).