چکیده:
کتاب های مشتمل بر موضوعات مربوط به انساب و رجال را میتوان از جمله منابع مهم در پژوهشهای تاریخی به معنای عام و تاریخ فرق اسلامی در معنای خاص به شمار آورد. «الانساب» سمعانی (د.562 ق) در شمار مهمترین آثار در این زمینه است. در این مقاله کوشیدهایم گزارشهای سمعانی را درباره شیعیان با توجه به اوضاع و احوال پریشان سیاسی زمانه او و برخوردهای فرقهای در این دوران، بررسی و تحلیل کنیم. با وجود سیاست ضد شیعی سلجوقیان (حک: 429-590 ق)، سده 6 ق در واقع دوران گسترش آموزههای شیعه بود. گزارشهای سمعانی درباب عقاید فرق به ویژه غالیان را میتوان نشانهای از نگرانی عمومی اهلتسنن درباره نفوذ این عقاید در دستگاه حکومتی و عامه مردم تلقی کرد. وی از میان فرق گوناگون و پر شمار شیعه، بیشتر به امامیه و زیدیه توجه کردهاست. با آنکه سمعانی با شماری از شیعیان ارتباط مستقیم داشت، آنچه از شخصیتها و عقاید شیعیان به دست میدهد، متاثر از دیدگاههای پیشینی[1] است که در تصویرسازی کلی از تشیع در سده 6 ق و حتی سدههای بعد، نقشی بسزا داشته است.
Books on the subject of genealogy are important sources of historiography, especially in the history of sects ; Sama’ani's Al-ansab (506 to 562 AH) is the most prominent of them. In this article, we have attempted to analyze Sama’ani accounts of Shiites in relation to his era, the turbulent political situation and the numerous sectarian clashes. In spite of the anti-Shiite policy of the Seljuks, this century is faced with the expansion of the Shiites with a (moderate) tendency. Sama’ani expresses strong concern about the influence of these beliefs on the state apparatus and the people, in sharp reports of dissenting beliefs, especially those of the caliphs. Among the Shi'ite sect, he focuses more on the two major sects of his time, the Imamiyyah (al-Tha'riyyah) and the Zaydiyyah (Alawite religion), although his reports on Shi'a divisions, personalities, and beliefs are not devoid of theological approach, yet he is directly related to Shiites.
خلاصه ماشینی:
سمعانی با مسأله تشیع چگونه روبه رو شده و موضع او در برابر شخصیت ها و عقاید شیعی چه بوده است ؟ آیا او تحت تأثیر شیعیان بود یا مانند شماری از منتقدان دیگر، تنها تحت تأثیر منابع پیش از خود درباره شیعیان اظهار نظر کرده است ؟ در این پژوهش کوشیده ایم با بررسی زمینه شناسانه گزارش های سمعانی درباره تشیع و شیعیان ، مقدمات تحلیل گفتمانی ١ آنها را فرآهم آوریم .
وی جماعتی را از بزرگان و راستگویان و معتمدان عصر دانسته ، ولی از سوی دیگر، آنها را به سبب تشیع ، تقبیح کرده است (همو، ٤٨/٢) سمعانی از ابوالفضل یحیی بن سلامۀ الحصکفی اجازه روایت داشته و گرچه وی را بسیار فاضل و در نظم و نثر ماهر یافته ، با این حال به وی نسبت «شیعی غالی » داده (همو، ٢٢٧/٢) و به نقل از دیگران، الهمدانی الخارفی (همو، ٣٠٥/٢) ابن الساربان الکاتب (همو، ١٩٧/٣) عبد الجبار بن العباس الشبامی الهمدانی (همو، ٣٩٥/٣) را کذاب شمرده و آنان را به نقل روایات مقلوب (تحریف شده ) از موثقان متهم کرده است (همو، ٥١/٤).
درباره برخی فرقه ها به عقیده خاصی از ایشان اشاره کرده است : غرابیه از غلاۀ شیعه ، بر این اعتقادند که جبرئیل باید بر علی بن ابی طالب فرود میآمد، ولی به سبب شباهت ١.
٦- گزارش های سمعانی درباره شهرهای شیعه نشین سمعانی با سفر به سرزمین های اسلامی برای کسب علم ، از نزدیک با فرق و پیروان آنها ملاقات کرده بود (همو، ٢٩٩/٣).