چکیده:
با نظر به نقش عبدالغفار نجمالدوله در ورود علوم جدید به ایران، متوجه خواهیم شد که وی در ورود فیزیک جدید نیز تأثیرگذار بوده است. عبدالغفار در این رشته، هم دارای تألیف و هم دارای ترجمه میباشد. تعدادی از آثار منتسب به وی در زمینۀ فیزیک عبارتند از؛ جرثقیل (ترجمهای از پوانسو)، تکافو قوا (ستاتیک)، فیزیک و شیمی و علم بخارات. از این میان تاکنون تصاویر دو نسخه به دست ما رسیده است. یکی نسخۀ اصول علم ستاتیک است که در سال 1276ق شروع و در سال 1277ق به پایان رسید. او در ابتدای این ترجمه، استاتیک را علم موازنۀ اجسام دانسته و آن را جزء اول از علم جراثقال میداند. دیگری نسخۀ فیزیککه به درخواست مخبرالدوله وزیر علوم و معادن در سال 1293ق برای استفادۀ عموم مردم تألیف شده است و به تبیین مفاهیم گوناگون علم فیزیک به زبان ساده میپردازد و از حل مسائل عددی و پارامتریک بهرهای نمیبرد. این دو اثر خطی بوده و نمونۀ چاپ شدهای از آنها تاکنون مشاهده نشده است. همچنین یک کتاب چاپی به زبان فرانسوی تحت عنوان Nouvelles Récréations Physiques et Mathématiques نوشتۀM.Guyotدر کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی موجود است و در توضیحات آن آورده شده است این کتاب اهدایی نجمالدوله میباشد، که مشاهدۀ آن نیز میتواند در دریافت درک صحیحتری از پیشینه و شخصیت علمی نجمالدوله، حداقل در علم فیزیک، مؤثر باشد. هدف از این مقاله بازخوانی و معرفی ویژگیهای کتب فوق به عنوان بخشی از نخستین آثار موجود در علم فیزیک جدید و بهویژه به دلیل ارتباط آنها با عبدالغفار نجمالدوله اصفهانی است.
According to the role of ʿAbd al-Ghaffar Najm al-dawla in the introduction of modern sciences to Iran, we will know physics is one of the sciences that he has influenced on transition of it. ʿAbd al-Ghaffar had essays and tranlations in this field of study. Some of his works in physics are: Jarr-i Thaqιl (translation from Poinsot), Takafuʾ-i Quwa (statics), physics and chemistry and ʿilm-i bukharat. Until now we achieved two transcriptions of his works. First, the book ʾUsul-i ʿIlm-i Sitatιk, which he translated into Persian on 1277 A.H. On the first page of this book he said: “the meaning of statics is ʿilmi muwazinih-i ʾajsam”. The other book is physics that was written at request of Mukhbir al-dawla, minister of sciences and mines, on the 1293 A.H. for the use of public, not only for educated people. Najm al-dawla in this book expresses different concepts of modern physics in a simple word, and does not use numerical and parametric issues. These two books are transcripts and have not been published. Also a French printed book named Nouvelles Recreations Physiques et Mathematiques written by M.Guyot and is kept in Library, Museum and Document Center of Iran Parliament was at ʿAbd al-Ghaffarʼs disposal that may help us to have better perception. The purpose of this article is review and presentation of above books as a part of first works of modern physics in Iran and especially because of their relation to ʿAbd al-Ghaffar Najm al-dawla.
خلاصه ماشینی:
با نگاهي به آثار به جا مانده از نجم الدوله و نوشته هاي ساير محققان در بارٔە آن ها (نکـ : پاکدامن ، ٣٣٠‐٣۴۶؛ دبيرسياقي، سراسر مقاله ؛ فروغي، ٣٨۶‐٣٩٣؛ سادات موسوي، ١١٢‐١١۵) به چند اثر در زمينۀ فيزيͷ با عناوين ذيل برميخوريم : جرثقيل يا تعديل قوي (ترجمه اي از پوانسو) تکافوي قوا (ستاتيک ١) فيزيک و شيمي علم بخارات اصولي در فيزيک اصول علم ستاتيک فيزيک باتوجه به جستجوهاي انجام شده ، ازميان آثار فوق تنها به متن دو نسخۀ آخر دست يافته ايم و تاکنون دست يابي به آثاري با ديگر عناوين ، ممکن نشده و در مقالات نام برده شده در بالا که نام اين آثار در آن ها آورده شده است نيز در بارٔە محل و نشاني دست يابي به نسخه هاي موردنظر توضيحي نميبينيم .
با توجه به يافته هاي تاکنون به دست آمده ، نخستين اثري که در فيزيͷ مکانيͷ ترجمه شده و متن آن موجود است ، جرثقيل ترجمۀ مسعود بن عبدالرحيم الانصاري است که در سال ١٢٢٩ق کتابت شده ، ولي از آنجا که به صورت نسخۀ خطي بوده و تاکنون غير از نسخه اي که در کتابخانۀ ملͷ نگهداري ميشود، تصوير ديگري از آن مشاهده نشده است ، مشخص نيست که عبدالغفار اين کتاب را ديده است يا خير، ١ ترجمۀ انصاري داراي چهار فصل با عناويني متفاوت با ترجمۀ نجم الدوله است و در آن معادل هايي رؤيت مي شودکه نجم الدوله از آن ها استفاده نکرده است .