چکیده:
یکی از انواع اصلی آثار صخره ای، فضاهای دستکند آیینی-مذهبی است. این فضاهای دستکند از دیرباز موردتوجه، تقدس و احترام گروه های اجتماعی متدین و پایبند به آموزه های دینی بوده است. از این منظر می توان گفت منطقه مراغه یکی از کانون های فوق العاده مهم، غنی و دیرپای معماری آیینی-مذهبی در تاریخ و فرهنگ ایران بوده است. در عصری که فضاهای دستکند آیینی در بسیاری از مناطق، رونق آیینی و قوت قدسی تاثیرگذار خود را از دست داده است، برخی از فضاهای دستکند آیینی-مذهبی در مراغه همچنان حضور فعال و پررنگ دارد. بر همین اساس این پژوهش ضمن شناسایی، معرفی و تبیین ویژگی های خاص فضاهای دستکند آیینی-مذهبی این منطقه، به عامل شکل گیری این فضاهای آیینی نیز پرداخته است؛ بنابراین در کنار روش میدانی جهت ثبت، ضبط و توضیح وضعیت کنونی، از مطالعات اسنادی برای شناخت عامل شکل گیری معماری آیینی-مذهبی شهرستان مراغه استفاده گردید. انجام این پژوهش درصدد پاسخ گویی به این پرسش بنیادی است که، فضاهای دستکند آیینی-مذهبی در مراغه به چند گونه تقسیم می شوند؟ نتایج بررسی های انجام شده، حاکی از شناسایی تعداد ۸ اثر صخره ای آیینی-مذهبی در شهرستان مراغه است. معماری های صخره ای فوق از منظر ریخت شناسی در قالب های سطحی و زیرسطحی قابل دسته بندی هستند. همچنین ازلحاظ گونه شناختی و تقسیم بندی ماهیت کاربری دارای استفاده های مختلفی است، ازجمله: الف) مسجد، ب) خانقاه، پ) کلیسا، ت) معبد بودایی، ث) نیایشگاه روباز، ج) گوردخمه، چ) قبور صخره ای. هم اکنون بسیاری از این محوطه ها دچار ویرانی شده، با وجود این برخی از فضاها، جایگاه قدسی خود را حفظ نموده و با تغییراتی مورد استفاده اند.
خلاصه ماشینی:
فضاهای دستکند آئینی-مذهبی در مراغه بهطور اَخص و دیگر مناطق بهطور اَعم، بنا به شواهد موجود از دیرباز موردتوجه، تقدس و احترام گروههای اجتماعی بوده است؛ بنابراین در این مقاله کوشش شده با استفاده از رویکرد باستانشناسی فضایی و بررسیهای باستانشناختی پس از معرفی فضاهای دستکند آئینی به تشریح عامل شکلگیری، تحلیل ماهیت کاربری فضاها و دورۀ استفاده آن پرداخته شود.
در بین آثار صخرهای شناساییشده، فضاهای آئینی-مذهبی جایگاه مهم در مطالعات معماری دستکند این منطقه دارد (نقشه 1).
این قبور عموماً پس از قرون میانی اسلامی ایجاد شدهاند و دارای سنگقبرهای مزین به نقوش و خطوط اسلامی هستند، همچنین فضاهای تدفینی دستکند پیش از اسلام بیشتر داخل قلعهها و محوطههای پیرامون قلعهها شکلگرفتهاند، مانند گوردخمۀ صخرهای گؤیجه قلعه که در فراز یک قلعۀ تاریخی مربوط به هزارۀ اول قبلازمیلاد ایجاد شده است (1973 ,Kleiss).
(رجوع شود به تصویر صفحه) گونهشناسی فضاهای صخرهای آئینی-مذهبی شهرستان مراغه شهرستان مراغه ازنظر معماری دستکند از مناطق مهم شمالغرب ایران است.
این نیایشگاه در دورۀ ایلخانی برای پیروان ادیان غیراسلامی (مسیحیت و بودایی) ساکن مراغه ایجاد شده که بهنظر میرسد در دورۀ اصلاحات دینی غازانخان به مسجد تغییر کاربری داده است (ستارنژاد و همکاران، 1398: 188)، (تصویر 2).
معماری صخرهای با ماهیت نیایشگاه روباز گونۀ خاصی از فضاهای آئینی-مذهبی در منطقۀ مراغه در قالب نیایشگاه روباز در دامنۀ کوه ایجاد شده است.
در این بین فضاهای دستکند آئینی-مذهبی شهرستان مراغه (رجوع شود به تصویر صفحه) جلوهای از حیات معنوی و معرفت فرهنگی ساکنان این منطقه بوده است.