چکیده:
ایالت طبرستان (مازندران) به دلیل موقعیت های اقتصادی و تجاری فراوان همیشه از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده، علاوه بر آن جایگاه سیاسی بالایی نیز برای حکمرانان قاجاری داشته است؛ به همین دلایل، از دیرباز ضرابخانه فعالی تا سال ۱۲۸۸ ه.ق. در این ایالت دایر بود که در دوره ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳-۱۲۶۴ ه.ق.) قران های نقره فراوانی را بین سال های ۱۲۶۶-۱۲۶۴، ۱۲۷۴-۱۲۶۹، ۱۲۸۳-۱۲۸۰، ۱۲۸۸-۱۲۸۷ ه.ق. به ضرب رسانده بود. نظام ضرب سکه دوره ناصری، هرچند به صورت اسمی پیرو نظام تهران بود، اما در عمل هر شهر، نظامی خودمختار داشت و سکه های بیشتر شهرها با مقادیر متفاوت خلوص نقره به ضرب می رسید. این مسایل دو پرسش را برای ضرابخانه طبرستان طرح می سازد: مقدار خلوص نقره سکه های ضرب شده در طبرستان چگونه بوده و سیر تغییرات آن چگونه رقم خورده است؟ سکه های ایالت طبرستان در جایگاه ایالتی مهم، دربرابر شهرها و ایالات مهم دیگر ایران نظیر مشهد، تبریز، تهران، اصفهان، و شیراز چگونه بوده است؟ بنابراین برای پاسخ دادن به این پرسش ها، تجزیه عنصری سکه های این دوره با استفاده از شیوه پیکسی به دلیل غیرمخرب بودن، سرعت و دقت بالای آن، پایه اصلی این پژوهش قرار گرفت تا تحلیلی از میزان تعهد ضرابخانه طبرستان به نظام مرکزی ضرب سکه در تواریخ مختلف درمقایسه با سایر شهرها و ایالات اصلی ایران عصر قاجار ارایه گردد. در این پژوهش تعداد ۱۷ سکه در ۱۷ تاریخ متفاوت، مورد تجزیه عنصری قرار گرفت که در نتیجه روند تغییرات میزان خلوص نقره به طور میانگین در دو بازه زمانی بین سال های ۱۲۷۸-۱۲۶۴ ه.ق. ۹۰.۱۳%، ۱۲۸۸-۱۲۸۰ ه.ق. ۸۴.۳۳%، و در کل این دوره ضرب ۸۸.۰۸%، تبیین شده و جایگاه آن ازنظر میزان خلوص نقره درمقابل ضرابخانه های مشهد (۸۴%)، تبریز (۸۲%)، تهران (۹۰%)، اصفهان (۸۴%)، و شیراز (۹۰%) مشخص گردید. در آخر نیز اطلاعات ارزشمندی از نوع معادن نقره مورد استفاده، یعنی معادن سروزیت و نحوه عیار زدن فلز سکه ها با فلزات مس و آهن به دست آمد.
خلاصه ماشینی:
این مسائل دو پرسش را برای ضرابخانۀ طبرستان طرح میسازد: مقدار خلوص نقرۀ سکههای ضربشده در طبرستان چگونه بوده و سیر تغییرات آن چگونه رقم خورده است؟ سکههای ایالت طبرستان در جایگاه ایالتی مهم، دربرابر شهرها و ایالات مهم دیگر ایران نظیرِ مشهد، تبریز، تهران، اصفهان، و شیراز چگونه بوده است؟ بنابراین برای پاسخ دادن به این پرسشها، تجزیۀ عنصری سکههای این دوره با استفاده از شیوۀ پیکسی بهدلیل غیرمخرب بودن، سرعت و دقت بالای آن، پایۀ اصلی این پژوهش قرار گرفت تا تحلیلی از میزان تعهد ضرابخانۀ طبرستان به نظام مرکزی ضرب سکه در تواریخ مختلف درمقایسه با سایر شهرها و ایالات اصلی ایران عصر قاجار ارائه گردد.
سکهشناسی، آزمایش پیکسی، طبرستان، اقتصاد، ناصرالدینشاه قاجار مقدمه ایالت طبرستان بهدلیل موقعیتهای اقتصادی و تجاری فراوان همیشه از اهمیت ویژهای برخوردار بوده، علاوهبر آن جایگاه سیاسی بالایی نیز برای حکمرانان قاجاری داشته است؛ از اینرو از صدر اسلام سکههای فراوانی با نام این شهر تابع نظام پولی حکومتی بهضرب میرسید (عقیلی، 1377: 257-255).
پرسشهای پژوهش: از آنجاکه نظام پولی دورۀ ناصری از ساختار خاصی پیروی نمیکرد و سکههای هر محل با عیارهای متفاوت بهضرب میرسید، دو پرسش مطرح میشود: مقدار خلوص نقرۀ سکههای ضربشده در طبرستان چگونه بوده و سیر تغییرات آن چگونه رقم خورده است؟ سکههای ایالت طبرستان در جایگاه ایالتی مهم، دربرابر شهرها و ایالات مهم دیگر ایران نظیرِ مشهد، تبریز، تهران، اصفهان، و شیراز چگونه بوده است؟ روش پژوهش: در پژوهش دادههای باستانی و ترکیبات عنصری آنها روشهای متفاوتی نظیر «پراش پرتو ایکس»3، «فلورسانس پرتو ایکس»4، «انتشار اشعۀ ایکس ناشی از ذرات»5، «طیفسنجی جذب اتمی»6، «تجزیۀ فعالسازی نوترونی»7 و غیره استفاده میشود (خادمیندوشن و همکاران، 1394: 54).