چکیده:
بررسی هنر در بافت اجتماعیِ آن، پیشینهای طولانی در مطالعات هنر دارد. یکی از مهمترین شاخههای پژوهشِ تاریخیِ هنر که رویکردی جامعهشناختی به هنر و هنرمندان دارد، بر تحلیل هنر در متنِ زمینه فرهنگی تأکید میورزد و اروین پانوفسکی، که از سردمداران این رویکرد است، با تعریف آیکونولوژی، روشی برای تحلیل هنرهای تجسمی در بستر اجتماعی آن ارائه داد. در این شیوه، معنای هر عنصرِ بصری در رابطه مستقیم با ریشههای فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و غیره، در سه لایه یا سه سطح معنایی (شامل توصیف پیش آیکونوگرافی، تحلیل آیکونوگرافی و تفسیر آیکونولوژی) مورد خوانش قرارگرفته و از شرح به تحلیل و در نهایت، به تفسیر اثر میرسد. در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد آیکونولوژی انجامگرفته، نماد «شمسۀهشت»، در بستر اجتماعی و فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. شمسۀهشت از جمله نمادهایی است که از دوران باستان و پیش از اسلام در هنرهای ایرانی قابل مشاهده است، اما پس از اسلام و بهویژه در دوران تشیع، استفاده از این نماد از گستردگی بیشتری برخوردارگشتهاست که قابل مقایسه با سایر شمسهها نیست که در تاریخ هنر ایران مورد استفاده قرارگرفتهاند. این فراوانی، در آثار هنریِ معاصر بهویژه گرافیک کاملاً مشهود است. در این پژوهش، دلایلِ ماندگاری این نماد در بستر اجتماع در طول تاریخ تا دوران معاصر و گستردگی استفاده از آن در گرافیک معاصر در سیر تحولوتطور معناشناختیِ آن بررسی شده و لایههای معنایی شمسۀ هشت براساس روش آیکونولوژی اروین پانوفسکی مورد واکاوی قرارگرفته است.
The study of art in its social context has a long history in art studies. One of the most important branches of historical art research, which has a sociological approach to art and artists, emphasizes the art analysis in the cultural context. Ervin Panofsky is one of the pioneers of this approach who provided a way to analyze the visual arts in its historical and social context by defining iconology. In this way, the meaning of each visual element is described in direct relation to cultural, social and religious roots, in three layers or three semantic levels (including pre-iconography, iconography and iconology) and finally, interprets the art works. In this article, which has been done in a descriptive-analytical method with an iconological approach, the symbol of the “Octagonal Star” has been studied in a social and cultural context. The “Octagonal Star” is one of the symbols that can be seen in Iranian arts since ancient times before Islam, repeatedly. After Islam, especially during the Shiite periods, the use of this symbol has become more widespread that is not comparable to other kinds of geometrical stars in the history of Iranian art. This abundance is quite evident in Iranian contemporary art, especially graphics. In this research, the reasons of the popularity of this symbol is studied and analyzed in the context of society throughout history up to the contemporary era based on Ervin Panofsky's iconological method.
خلاصه ماشینی:
اروین پانوفسکی در سال ١٩٢١، در اثر خود تحت عنوان »معماری گوتیک و تفکر اسکولستیکی «، با آشکار ساختن شباهت ساختاری میان صورتهای معماری و سازمان گفتارهای ادبی سدههای میانی با قدرت به جمع جامعهشناسی هنر پیوست، اما یکی از بزرگترین دستاوردهای او در جامعهشناسی هنر، چنانکه پیشتر اشاره شد ارائه لیههای سهگانة تحلیل در تفسیر تصویرها شامل شمایلی، شمایل نگاری و شمایلشناختی است که این سطح سوم تحلیل 21 جامعه شناسی هنر و ادبیات ، دوره ١٢، شماره اول ، بهار و تابستان ١٣٩٩ اجازه میدهد میان آثار هنر با »صورتهای نمادین« یک جامعه رابطه برقرار کرد.
در ادامه این مقاله به منظور فراهمآمدن امکان خوانش معانی شمسه هشت در هنر ایران و بهویژه گرافیک معاصر، ابتدا توضیح متد پانوفسکی در تعریف سطوح معنایی اثر هنری ضروری است: آیکونوگرافی ١ و آیکونولوژی 6 آیکون ٣ در زبان فارسی، شمایل، تمثال، نماد و مظهر ترجمه شده اما معانی گوناگونی برای آن تعریف شده است )پاکباز، ١٣٨٩: ٨٦(.
در نمودار شماره ١، لیههای معنایی خوانش تصویر در رویکرد آیکونولوژی نشان داده شده است: (رجوع شود به تصویر صفحه) در بخش بعد، تلش شده تا ابتدا نمونههای مختلف و متنوع »شمسه هشت« در شاخه های مختلف هنر گرافیک از جمله طراحی پوستر، طراحی نشانه و طراحیجلد معرفی شود و سپس لیههای معنایی این نماد با بهرهگیری با رویکرد آیکونولوژی، مورد توصیف، تحلیل و تفسیر قرارگرفته است: بررسی نمونههای موردی استفاده از شمسه هشت در گرافیک استفاده از نمادها و نشانهها در طراحی گرافیک نیز از جمله راهکارهایی است که به منظور انتقال مؤثر پیام و تولید معنا صورت میگیرد.