چکیده:
در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ورود ﻗﻠﯿﺎن ﺑﻪ ﮐﺸﻮر و ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه آن در ﻓﻮﻟﮑﻠﻮر و ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿـﺎت ﺷـﻔﺎﻫﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﻣﺘﺪاول ﺷﺪن ﻣﺼﺮف ﻗﻠﯿﺎن ﮐـﻪ ﺗـﺎ ﭘـﯿﺶ از آن در ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮاﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ای ﻧﺪاﺷﺘﻪ، ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺴـﺘﺮده در ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺷـﻔﺎﻫﯽ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﻣﺮدم ﺗﻮﺳﻂ دوﻟﺖ ﻫﺎی ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ. آﻧـﺎن از ﭘﻬﻨـﻪ ادﺑﯿـﺎت ﺷـﻔﺎﻫﯽ ﺑـﻪ ﺧﺼﻮص ﻗﺎﻟﺐ دوﺑﯿﺘﯽ ﺳﺮاﯾﯽ و دوﺑﯿﺘﯽ ﺧﻮاﻧﯽ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺮﻓﻨﺪ ﻣﺼﺮف ﻗﻠﯿﺎن را ﺑﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ در ﻣﯿﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎی اﯾﺮاﻧﯽ رواج دادﻧﺪ. ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﻨﺎد ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ای و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﻄﻠﻊ ﻣﺤﻠﯽ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
» (کسروي، بيتا: ٨) «بنابر شواهدي که در سفرنامه هـايي همچون تاورنيه آمده است ، هنوز پنجاه سال از آورده شدن توتون و چپق بـه انگلسـتان نگذشته بود که ابزارهاي دودکشي و چپق به ايران رسيد و شـناخته شـد و آن طـور کـه ميگويند شاه صفي [صفويه ] به آن خو گرفت .
يک بانوي عشايري به همراه قليانچي و همراهان پس دوبيتيهاي تبليغي رواج بيشتر يافت و مردم ، آنها را به زبان خود در جامعـه بـه کار ميبردند؛ مانند اين دوبيتي شيرازي: چليم گفتا که : کل کل ميکنم مـو صدا، ماننـد بلبـل مـيکـنم مـو قــدم در مجلــس زن هــا گــذارم نگاه با خرمن گل مـيکـنم مـو (شکورزاده ،١٣٦٩: ١٨٤) رواج قليان تا آنجا رسيد که يکي از ترانه سرايان يعني فـايز دشـتي مشـهور بـه فـايز دشتستاني هم براي خوش آمد نگارش ، قليان چاق کن او شـد و در يـک دوبيتـي چنـين سرود: بـه قربـون حنـاي پشـت دسـتت تو قليون چاق مکن ميسـوزه دسـتت تو قليون چاق مکن از بهـر فـايز خودم چاق ميکنم ، ميدم بـه دسـتت (احمد پناهي سمناني،١٣٧٩: ٢٠٤) اما بعدها دوبيتي فـايز در سـاير نقـاط ايـران ، بنـا بـه شـرايط و حـس و حـال راوي، دستکاري گرديد و بستر تبليغي خوبي را براي پياده کردن اهداف استعمارگران پديد آورد: روايت سيستان : کجــک هــاي ســياه لــول مســتت تو قليو چاق مکـو مـيسـوزه دسـتت تو قليو چـاق مکـو ورمـو ارومـه خودم چاق ميکنم مـيدم بـه دسـتت روايت کرمان : به قربان حناي دسـت و شسـتت تو قليون چاق مکن ميسـوزه دسـتت نشين در صدر مجلس با جلالـت خودم چاق ميکنم مـيدم بـه دسـتت اين دوبيتـي از ايـران بـه کشـورهاي همزبـان نيـز راه مـييابـد و در تاجيکسـتان و افغانستان هم خوانده ميشود؛ درست به همان گونه که قليـان کشـيدن در ايـن کشـورها رواج يافته بود.