چکیده:
حافظ یکی از برجستهترین شاعران ایران و جهان است. دیوان اشعار او زبانزد خاصّ و عام است و آثار زیادی در بارة اشعار وی با توجّه به دیدگاههای متنوّع ادبی نوشته شده است.
واژة «مهر» در اشعار حافظ بازتاب چشمگیری دارد، بهطوریکه 58 بار تکرار شده است. پس این ضرورت را ایجاب میکند تا واژۀ «مهر» در غزلیّات او بررسی شود، بنا بر این، هدف این پژوهش، بررسی مفهوم واژۀ مهر در غزلیّات حافظ است. این تحقیق به روش تحلیلی و با توجّه به منابع کتابخانهای انجام شده است.
«مهر» در غزلیّات حافظ با معانی گوناگونی ظاهر شده و این تحقیق با تقسیم و دستهبندی این مفاهیم به این نتیجه رسیده است که حافظ از واژۀ «مهر»، مفاهیم متنوّعی را به خوانندة شعرش انتقال داده و برای این انتقال از صنایع ادبی و بلاغی استفاده کرده است.
خلاصه ماشینی:
حافظ از شوق رخ مهر فروغ تو بسوخت, , کامگارا نظری کن سوی ناکامی چند (همان، ٢۴۵) رحم آر بر دل من کز مهر روی خوبت, , شد شخص ناتوانم باریک چون هلالی (همان، ۶٣٢) مهر در معنای خورشید و بیمهری به شکل بازتاب احساسات بر چهره آمده است.
اشک من رنگ شفق یافت ز بیمهری یار, , طالع بیشفقت بین که در این کار چه کرد (همان، ١٩٠) چه بودی ار دل آن ماه مهربان بودی, , که حال ما نه چنین بودی ار چنان بودی (همان، ۶٠٠) ز مهربانی جانان طمع مبر حافظ, , که نقش جور و نشان ستم نخواهد ماند (همان، ٢۴٢) صد جوی آب بستهام از دیده بر کنار, , بر بوی تخم مهر که در دل بکارمت (همان، ١٢٧) مهر به معنی محبّت و دوستی است.
با بررسی این واژه، 9 مفهوم در غزلیّات حافظ برای آن به دست آمد و هر بیت زیر شاخة مفهوم مدّ نظرش طبقهبندی شده است: خورشید(16بار)، وفا(8بار)، کیش مهر(9بار)، محبّت و دوستی(24بار)، لطف و فیض و عنایت(2بار)، ترحّم و دلسوزی (2بار)، صفا و پاکی(1بار)، عشق و علاقه و دلبستگی(14بار)، همراه و همدل(1بار).
این بدان معناست که حافظ به واژۀ مهر در مفهوم محبّت و دوستی بیشترین نظر و علاقه را داشته است.
این بدان معناست که حافظ به واژۀ مهر در مفهوم خورشید ـ دومین جایگاه در نمودار دایرهای ـ نیز نظر و علاقه دارد.