چکیده:
عقل یکی از منابع مهم معرفت است. مکتبهای گوناگون، در طول تاریخ، دیدگاههای متفاوتی درباره عقل مطرح کردهاند. در نهجالبلاغه، که یکی از منابع موثق نزد شیعه است، نقش عقل در کسب معرفت دینی مطرح شده است. در این مقاله نقش عقل در شناخت خدا از دیدگاه نهجالبلاغه بررسی میشود. ابتدا به مفهومشناسی عقل و تعریف آن میپردازیم و سپس جایگاه و ارزش عقل در نهجالبلاغه را بررسی میکنیم. در ادامه میزان توانایی عقل در شناخت خدا را که شامل براهین عقلی دال بر وجود خدا است بررسی خواهیم کرد و در انتها محدودیتهای عقل و ناتوانی آن در احاطه بر وجود خدا را میکاویم. نتیجه این پژوهش آن است که هرچند در نهجالبلاغه، از ناتوانی عقل در احاطه بر وجود خدا سخن گفته شده، اما براهین عقلی نیز که بر وجود خدا دلالت دارد اقامه شده است.
Intellect is one of the most important sources of knowledge. Various schools of thought throughout history have put forward different views on intellect. In Nahj al-Balaghah, which is one of the reliable sources among the Shiites, the role of intellect in acquiring religious knowledge is expressed. In this article, the role of intellect in knowing God from the perspective of Nahj al-Balaghah is examined. First, we deal with the concept of intellect and its definition, and then we examine its position and value in Nahj al-Balaghah. In the following, we will examine the extent of the intellect's ability to know God, which includes rational arguments for the existence of God. In the end, we will explore the limitations of the intellect and its inability to surround God's existence. The result of the research is that although the inability of the intellect to surround God's existence is discussed in Nahj al-Balaghah, rational arguments for the existence of God are also made therein.
خلاصه ماشینی:
طباطبایی ذیل آیه «کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» (بقره: 242)؛ «اینچنین، خداوند آیات خود را برای شما شرح میدهد؛ شاید اندیشه کنید» میگوید: اصل در معنای عقل، بستن و نگهداشتن است و این مناسب است با ادراکی که انسان دل به آن میبندد، و چیزی که با آن ادراک میکند عقل نامیده میشود و یکی از قوای انسانی است و به واسطه آن خیر و شر و حق و باطل از یکدیگر تشخیص داده میشود (طباطبایی، 1383: 2/247).
در هر حال، دو دسته روایت در این باب وجود دارد که دسته اول جایگاه عقل را (قلب) معرفی میکنند؛ از حضرت علی روایت شده است که فرمود: «جایگاه عقل، قلب است» (برقی، 1414: 1/196).
امام علی نیز با بیان این نمونهها و دیگر نمونههای مشابه در نهجالبلاغه، در واقع، انسانها را از طریق عقل و خردشان به اثبات وجود صانع از طریق نظم دقیق و بدون نقص جهان آفرینش دعوت کرده است.
امام علی در نهجالبلاغه درباره شناخت خدا از طریق برهان حرکت میفرماید: «لاَ یجْرِی عَلَیهِ اَلسُّکونُ وَاَلْحَرَکةُ وَ کیفَ یجْرِی عَلَیهِ مَا هُوَ أَجْرَاهُ وَ یعُودُ فِیهِ مَا هُوَ أَبْدَاهُ وَ یحْدُثُ فِیهِ مَا هُوَ أَحْدَثَهُ»؛ «حرکت و سکون در او راه ندارد، زیرا خود او حرکت و سکون را آفرید، چگونه ممکن است آنچه را خود آفریده در او اثر بگذارد؟ یا خود از پدیدههای خویش اثر پذیرد؟» (نهجالبلاغه، خطبه 178).
امام علی از این برهان به شرح ذیل برای اثبات وجود خدا بهره جسته است: الف.