چکیده:
بحث حقوق متقابل حکومت و مردم یا همان حقوق شهروندی، که از مباحث مهم و مطرح اکثر جوامع است، به طور جدی و مفصل در منابع دینی ما و به تبع آن در آثار متفکّران بزرگ اسلامی از جمله سعدی آمده است . از نظر سعدی اطاعت و فرمانبرداری و خیرخو اهی و دعا در حقّ حاکمان و ذکر نیکیهای آنان در حضور و غیاب آنان جزو حقوق حاکمان می باشد. اما در آثار سعدی حقوق مردم نسبت به حاکمان به طور گسترده ای بیان شده است . نتایج این پژوهش نشان می دهد در نگاه سعدی، عدالت محور اصلی حاکمیّت و هدف اساسی تشکیل حکومت در جهت تحقّق حقوق مردم است . سعدی همچنین مواردی مانند دوری حاکم از افراد عیب جو، و حریص و چاپلوس، حسن معاشرت حاکم، همنشینی و مشورت با نیکان، انتخاب وزیری شایسته، ندادن امتیازات خاص به نزدیکان، چشم پوشی و گذشت از خطاهای مردم، رعایت حقوق ضعفا و توجه ویژه به آ نها را از ضروریات تحقق حقوق مردم میداند. سعدی در بیان سخنان خود در خصوص حقوق متقابل مردم و حکومت کاملا متاثر از آموزههای دین اسلام بوده است.
خلاصه ماشینی:
صلح با دشمن اگر خواهي ، هرگه که تو را در قفا عيب کند، در نظرش تحسين کن سخن آخر به دهـان مـي گـذرد مـوذي را سخنش تلخ نخواهي دهنش شيرين کن سعدي معتقد است که انسان بايد قدر شناس نيکي باشد واگـر کـسي خـدمتي در حـق کسي نمايد، بايد در ازاي آن سپاس گزار بود«اجل کاينات از روي ظاهر آدمـي اسـت و اذل موجودات سگ ، وبه اتفـاق خردمنـدان سـگ حـق شـناس بـه از آدمـي ناسـپاس » (يوسفي ، ١٣٨١: ١٨٦).
(39 :1392 در باب اول بوستان ، سعدي بار ديگر از لزوم عدالت در حکومت ، بياني از نـصيحت شاهان دارد: شنيدم که خسرو به شيرويه گفت در آن دم که چشمش زديدن بخفت برآن بـاش تا هر چه نيت کني نظـر در صــلاح رعيــت کـنـي الا تا نپيچي سر از عـدل و راي که مردم ز دستـت نپيـچـنـد پـاي گريزد رعيت ز بـيـدادگـر کند نام زشـتش به گيـتـي سـمـر از آن بهره ورتر در آفاق کيـست که در ملکراني بـه انـصاف زيـسـت (همان : ٤٣).
آن حـضرت توصيه هاي مهمي در خصوص شرايط اجراي عدالت و تحقق حقوق مردم به حاکمان و کارگزاران حکومتي دارد که آن را در نامة ٥٣ خود به مالک اشتر بيان مـي کننـد کـه بـه برخي از آن موارد در ضمن مباحث بعدي اشاره مي کنيم .
او در حکايـت اول از بـاب «در سيرت پادشاهان » اين مطلب را بيان مي کنـد کـه اگرچـه حـاکم نـاگزير از برخـورد بـا دشمنان و مجرمان است اما در جاي خود بايد نسبت به مردم و اسيران گذشت و مـدارا داشته باشد.