چکیده:
بانکداری نوین در ایران با تأسیس بانکهای خارجی آغاز شد. بانک شاهنشاهی ایران (1327- 1267ش./ 1948- 1888م.) و بانک استقراضی روس (1300- 1268ش./ 1921-1889م.) مهمترین بانکهای خارجی در ایران محسوب میشدند. بانک شاهنشاهی تا 1309ش./ 1930م. تنها بانک ناشر اسکناس در ایران بود و تلاشهای ایرانیان در دوران مشروطه برای تأسیس بانک ملی به جایی نرسید. در 1307ش./ 1928م. بانک ملی ایران تأسیس شد و حدود دو سال بعد، امتیاز انحصاری نشر اسکناس در ایران از بانک شاهنشاهی سلب و به این بانک واگذار گردید. هدف از پژوهش حاضر، بررسی تاریخی دلایل و روندی است که موجبات تشکیل بانک ملی ایران، سلب امتیاز نشر اسکناس از بانک شاهنشاهی و واگذاری آن به بانک ملی ایران را فراهم آورد. این پژوهش به روش بررسی تاریخی و با بهرهگیری از الگوی «ردیابی فرایند» انجام شده است و یافتههای تحقیق، ما را به این نتایج رهنمون میکند که بانک ملی ایران در سال 1307ش./ 1928م. با حمایت توأمان حاکمیت و مردم کشور تأسیس شد، بانک شاهنشاهی ایران، رقابت زودهنگامی را با بانک ملی ایران آغاز کرد و واگذاری امتیاز نشر اسکناس به بانک ملی ایران موقعیت بانک شاهنشاهی را تضعیف کرد.
خلاصه ماشینی:
دامنـ ۀفعاليـ ت هـا ي بانـ ک ملـ ي به ويژه زماني موقعيت انحصاري بانک شاهنشاهي ايران رادرايران بادشواري بـ ي سـابقه تـر ي مواجه ساخت که در١٣٠٩ش / ١٩٣٠م .
مجلس شوراي ملي حق انحصاري انتشـار اسـ کناس راکه تاآن هنگام دراختياربانک شاهنشاهي ايران بود،به بانک جديدالتأسـ يس ملـ ي ايـ ران واگذارکرد.
مديران بانک شاهنشاهي که درسال هـا ي پـ يش ازآن ،تأسـ يس وفعاليـ ت چنـد بانـ ک داخلي وخارجي مانندبانک روس وايران ،بانک ايران وبانک سپه راچنـدان جـد ي نگرفتـه بودند،هنگامي که طرح تأسيس بانک ملي صورت عملي به خودگرفـت وازتصـو يب نهـا يي مجلس شوراي ملي گذشت ،ازاين مؤسسۀجديد،سخت احساس نگرانـ ي کردنـد .
به دنبال تأسيس وآغازبه کاربانک ملي ايران ،انتقادنمايندگان مجلس شـور اي ملـ ي از ٥٥ اسکناس هاي بانک شاهنشاهي شدت بيشتري گرفت .
نمايندگان ،به ويژه بـا اشـاره بـه اعتبـار محلي اسکناس هاي بانک شاهنشاهي ،آن راازعوامل اصلي کاهش ارزش پول ونکث تجـارت وبازرگاني وگردش سالم پول واعتبارات پولي درکشورارزيابي مي کردنـد وازاينکـ ه بانـ ک شاهنشاهي تاآن هنگام درجهت ازميان بردن محدوديت اعتبـار محلـ ي اسـ کناس هـا گـام ي برنداشته بود،شکايت وانتقادمي کردند(همان : دوره ٧،جلسـه ١٠).
به رغم زمان بندي هيئت دولت ،روندتبديل اسکناس هاي بانک شاهنشاهي بـه اسـ کناس هاي جديدبانک ملي ،طبق برنامۀتعيين شده درخرداد١٣١٠ش .