چکیده:
محله های شهری را می توان کوچک ترین واحد کالبدی و اجتماعی و حتی قومی در بدنه سنتی شهرهای ایران به شمار آورد؛ با این حال، در طرح توسعه شهرها، محلات تاریخی دچار تغییرات زیادی شدند و ساختار سنتی آن ها به دلیل عدم انطباق با شرایط جدید به مرور فرسوده شده و کارایی خود را از دست داده ا ند، این امر منجر به کاهش سطح ارتباط ساکنان با یکدیگر شده است. شهر همدان از شهرهای مهم غرب ایران در دوران اسلامی ا ست که پیشینه ساختار شهری آن به پیش از اسلام باز می گردد. جدای از هرگونه ضوابط مرزبندی میان محله ها، توجه به اهمیت جدایی گزینی آن ها در بدنه شهرهای ایران، به ویژه در دوره شتابان شهرنشینی و گسستگی نظام تعاملی بین اجزای بدنه شهرها، از دید مدیریت شهری و باززنده سازی قدرت عملکردی محله ها، شایان توجه زیادی است. از آنجایی که فضای محله های شهر همدان در قرون متاخر اسلامی، به صورت منسجم مطالعه نشده، پژوهش حاضر در تلاش است تا با استفاده از شواهد تاریخی و معماری موجود، ساختار کالبدی محله های شهر همدان و عناصر اصلی در شکل گیری محله ها را معرفی کند. برمبنای هدف یاد شده، پرسش اصلی پژوهش عبارت ست از: ساختار کالبدی و الگوی فضایی محله های تاریخی شهر همدان چگونه است؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که بسیاری از محلات همدان در دوره قاجار به صورت تدریجی به دو شکل خطی و دایره ای شکل یافته اند. در ساختار کالبدی محله های همدان عناصری شکل گرفته که در برآورد نیازهای اولیه ساکنین محله، تقویت حس مکان و ارتقای همبستگی آن ها نقش مهمی داشته است؛ از آن جمله می توان به: مسجد، حمام، چمن، امامزاده، چشمه، سردابه، کاروانسرا اشاره کرد. در این میان مساجد محله ای، محور اصلی مرکز محله و مهم ترین عنصر ساختاری هر محله را به خود اختصاص می داده است.
خلاصه ماشینی:
نوع مقاله: پژوهشی؛ صص: 222 - 203 تاریخ دریافت: 1399/04/23؛ تاریخ پذیرش: 1399/08/10 شناسۀ دیجیتال (DOI): چکیده محلههای شهری را میتوان کوچکترین واحد کالبدی و اجتماعی و حتی قومی در بدنۀ سنتی شهرهای ایران بهشمار آورد؛ با اینحال، در طرح توسعۀ شهرها، محلات تاریخی دچار تغییرات زیادی شدند و ساختار سنتی آنها بهدلیل عدم انطباق با شرایط جدید بهمرور فرسوده شده و کارایی خود را از دست دادهاند، این امر منجربه کاهش سطح ارتباط ساکنان با یکدیگر شده است.
در این پژوهش، چگونگی روند شکلگیری و ساختار فضایی محلات در بافت شهری همدان دورۀ قاجار بررسی شده است؛ بهعبارتی در پژوهش حاضر، ساختار کالبدی محلههای شهر همدان معرفی و عناصر شکلدهنده به محلههای موجود مطالعه میشوند.
عناصر غالب در ساخت کالبدی محلههای شهری هر محله باتوجه با ساکنان آن، ممکن است هویت صنفی، فرهنگی، مذهبی، قومی و یا اقتصادی داشته باشد؛ این هویت منجر به تمایز محلههای هر شهر در تاریخ دوران اسلامی شده است، بههمین منظور، عناصر ساختاری مشخصی در تشکیل محلات مؤثر بودند که به اختصار بیان میشوند.
اهمیت مساجد در شکلگیری بسیاری از محلههای شهری در ایران بهگونهای است که بهعنوان هستۀ اصلی و مهمترین بنای محله در بالاترین یا بهترین نقطۀ محل و با بیشترین دسترسیها، ایجاد میشد؛ البته وجود بناهای نیایشگاهی بهعنوان مرکزی مهم در بافت شهر یا روستا، به قبل از اسلام برمیگردد؛ با اینحال، این عنصر همواره نقش محوری در بافت محلههای شهری، بهویژه پس از اسلام ایفا کرده است (همان).