چکیده:
مجموعۀ نسخه خطی شمارۀ 772 کتابخانۀ ملی پاریس حاوی رسالههای متعدد علمی است که هر کدام از ارزش خاصی برخوردارند. از میان رسالههای این مجموعه، ترجمۀ فارسی رسالۀ مایحتاج الیها الصناع من العمال الهندسیة یا کتاب النجارة از بوزجانی و رسالۀ فی تداخل الشکال المتشابهة والمتوافقة از مؤلفی ناشناخته، مورد توجه پژوهشگران تاریخ علم دورۀ اسلامی بودهاند. به نظر میرسد تمامی رسالههای این مجموعه به کتابت ابواسحاق بن عبداللّه کوبنانی یزدی و برخی نیز ترجمه یا تألیف او باشد. با توجه به آثار کوبنانی تاریخ فعالیت علمی او بین سالهای 845 تا 886 هجری قمری تخمین زده میشود، با این حال آراء متعددی در بارۀ زمان نوشته شدن این مجموعه وجود دارد که در مقاله به آنها اشاره شده است. اهمیت رسالههای ریاضی این مجموعه از این نظر است که گزارشی از رسالات ریاضی فارسی تألیف شده یا ترجمه شده از عربی تا آن دوران به دست میدهد. در مقالۀ پیش رو محتوای سه رسالۀ هندسی فارسی از این مجموعه بررسی میشود که از لحاظ مطالعۀ تاریخ رسالههای هندسی فارسی اهمیت دارد. سه رسالۀ متوالی با موضوع هندسه در این مجموعه وجود دارد که نحوۀ نگارش آنها به گونهای است که مستقل به نظر میرسند. این سه رسالۀ پیاپی فاقد عنواناند و در این مقاله با این عناوین معرفی میشوند: مختصر در علم مساحت (برگهای 65پ-69پ)؛ کتاب مساحت (برگهای 70پ-89پ)؛ رساله در اصلاح اهل مساحت (برگهای 90پ-100ر). متن مصَحَح رسالۀ اول با عنوان «مختصر در مساحت» ارائه شده است و دشواریهای ریاضی او بیان شده است. تلاش نویسندگان برای پیدا کردن اصل یا نسخهای مشابه «مختصر در مساحت» به نتیجهای نرسید، اما در بارۀ دو رسالۀ دیگر مشخص شد که آنها با لب الحساب از علی بن یوسف، منازل السبعِ از بوزجانی، البدیع فی الحساب از کرجی و غنیة الحُساب فی علم الحساب از احمد بن ثبات همامی واسطی پیوندهایی دارند؛ لذا با بررسی شباهتها و تفاوتهای این رسالات سعی شده تا نظریهای دربارۀ ارتباط میان آنها و چگونگی راه یافتن آنها به نسخه پاریس ارائه شود.
The manuscript collection number 772 of La Bibliotheque Nationale de France mostly known for its geometric content. This collection includes several mathematical treatises written in Persian, among them the treatise titled Tarjuma-i Kitab al-Aʿmal al-Handasiyya (Translation of the Book on Geometrical Constructions), the translation of the famous book of Abu al-Wafa Buzjani on practical geometry, and Fi tadakhul al-ashkal al-mutashabiha aw al-mutawafiqa (On Similar and Complementary Interlocking Figures) are already studied by different scholars. There are three anonymous Persian geometrical treatises in this collection: The treatise A (we mention it under the title Mukhtasar fi al-Handasa) (fols. 71r -81v); The treatise B (fols. 81r -89r); The treatise C (fols. 90v-100r). The treatise A is a single distinguish one and the survey to find some similar treatise to it or its origin was not successful. In this paper, the critical edition of this treatise is included, and its mathematical problems are discussed. On the other hand, The studies showed that treatises A and B are similar partly to four other mathematical treatises: Lubb al-Hisab (the Gist of Arithmetic) by ʿAli ibn Yusuf Munshi from 12th century, Ghunyat al-Hussab fi ʿIlm al-Hisab by Qadi al-Himamiyya Abu al-ʿAbbas Jamal al-Din Ahmad ibn Thabit, Manazil al-Sabʿ by Buzjani and al-Badiʿ fi al-hisab by Karaji. The study of these treatises and detecting their origins is crucial to identify the history of Persian mathematical texts.
خلاصه ماشینی:
تلاش نويسندگان براي پيداکردن اصل يا نسخه اي مشابه »مختصر در مساحت « به نتيجه اي نرسيد، اما در باره دو رساله ديگر مشخص شد که آن ها با لب الحساب از علي بن يوسف ، منازل السبع از بوزجاني، البديع في الحساب از کرجي و غنية الحساب في علم الحساب از احمد بن ثبات همامي واسطي پيوندهايي دارند؛ لذا با بررسي شباهت ها و تفاوت هاي اين رسالات سعي شده تا نظريه اي درباره ارتباط ميان آن ها و چگونگي راه يافتن آن ها به نسخه پاريس ارائه شود.
روش تص حيح : با توجه به اين که نسخه رساله هشت بابي مختصر در علم مساحت يگانه است ، به کمک محتواي متن هاي مشابه هندسي ديگري چون لب الحساب ، غنية الحساب و دو رساله هندسي ديگر مجموعه ٧٧٢ پاريس معرفي شده در همين مقاله ، سعي شد صحيح ترين متن بر اساس نسخه ارائه شود.
به نظر ميرسد منبع هر بخش از نسخه پاريس رساله اي متفاوت باشد: الف - بخش کوتاهي در ابتداي نسخه پاريس (از »ديگر خط منقسم ميشود به قسمت مستقيم و منحني« تا »اما مسطحات اصول آن سه است منقسم ميشود به پنج قسم مربع و اضلاعکثيرة و مثلث و مدور و مقوس «) (٧١ر-٧١پ ) وجود داردکه ترجمه بخش آغازين باب چهل و چهارم الکافي فيالحساب ١ کرجي با عنوان »في ذکر المساحات « (١٢٨-١٢٩) است و با مطالب بخشي از قسم چهارم لب الحساب اثر يوسف بن علي منشي که تاريخ نگارش آن سده ششم هجري قمري تخمين زده ميشود نيز تطابق دارد.