چکیده:
زمینه و هدف
عناصر اربعه همواره در میان علوم، باورها و اساطیر ملل و فرهنگهای گوناگون نقش پررنگی داشته و منشا بهوجود آمدن تصورات، اندیشهها و آثار خاصی بوده است. این عناصر در حوزه ادبیات نیز مغفول نمانده و بهشکل گسترده و هنری نمود پیدا کردهاند. یکی از آثاری که عناصر اربعه از نظر بسامد، جلوههای هنری و تصویرپردازی شاعرانه در آن قابل توجه است، شاهنامه فردوسی است. فردوسی تمایل ویژهای به کاربرد عناصر چهارگانه برای برجستهسازی سخن خود و بیان هنری داشته است. در این جستار فراوانی و چگونگی بهکارگیری چهار عنصر در تصویرپردازیهای این اثر مورد بررسی قرار گرفته است. سوال اصلی پژوهش این است که فردوسی از عناصر اربعه به چه شیوهای و چگونه در خلق صور خیال بهره برده است؟
روش مطالعه
روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، اسنادی (کتابخانهای) است.
یافتهها:
فردوسی حدود ۲۶۸۸ مرتبه عناصر اربعه را در شاهنامه تکرار کرده است. از این تعداد ۹۳۹ کلمه مختص به آب (۳۵درصد)، ۷۲۲ کلمه مختص به خاک (۲۷درصد)، ۵۹۸ کلمه مربوط به باد (۲۲درصد) و ۴۲۹ کلمه (۱۶ درصد) متعلق به آتش است.۱۲ بیت در شاهنامه وجود دارد که در آنها تمامی عناصر اربعه در کنار یکدیگر آمدهاند. همچنین در ۱۰ بیت، سه عنصر و در ۵۱ بیت، دو عنصر همنشین شدهاند.
نتیجهگیری:
پربسامدترین عناصر در شاهنامه به ترتیب آب، خاک، باد و آتش هستند. همچنین بیشترین تصاویر شعری در این زمینه در ساختار کنایی ایجاد شدهاند و سهم فنون بیانی بسیار بیشتر از فنون بدیعی است.
BACKGROUND AND OBJECTIVES: The four elements have always played a significant role among the sciences, beliefs and myths of various nations and cultures and have been the source of the emergence of certain ideas, thoughts and works. These elements have not been neglected in the field of literature and have been widely and artistically expressed. One of the works in which the four elements are remarkable in terms of frequency, artistic effects and poetic illustration is Ferdowsi's Shahnameh. Ferdowsi had a special tendency to use the four elements to highlight his speech and artistic expression. In this paper, the frequency and how to use four elements in the illustrations of this work has been studied. The main question of the research is that in what way and how did Ferdowsi use the four elements in creating imaginary images?
METHODOLOGY: The research method in this article is descriptive-analytical and the data collection method is documentary (library)
FINDINGS: Ferdowsi has repeated the four elements in Shahnameh about 2688 times. Of these, 939 words are related to water (35%), 722 words are related to soil (27%), 598 words are related to wind (22%) and 429 words (16%) are related to fire. There are 12 verses in Shahnameh in which All four elements come together. Also, in 10 bits, three elements and in 51 bits, two elements are accompanied.
CONCLUSION: The most frequent elements in Shahnameh are water, soil, wind and fire, respectively. Also, most of the poetic images in this field are created in metaphorical structure and the share of expression techniques is much more than novel techniques.
خلاصه ماشینی:
تصويرپردازي با عناصر چهارگانه در شاهنامۀ فردوسي ژاله افشار قزوين ١، حميدرضا اردستاني رستمي ، ساره زيرک ١ *2 ١- گروه زبان و ادبيات فارسي، واحد علوم تحقيقات ، دانشگاه آزاد اسلامي، تهران ، ايران .
چنين نگاهي به عناصر اربعه در مقدمۀ متون منظومي چون شاهنامه نيز بچشم ميخورد: از آغــاز بــايــد کــه دانــي درســــت ســــر مــايــۀ گــوهــران از نــخســــت کــه يــزدان ز نــاچــيــز چــيــز آفــريــد بــدان تــا تــوانــايــي آرد پــديــد ســــر مــايــۀ گــوهــران ايــن چــهــار بــرآورده بــي رنــج و بــي روزگــار يــکــي آتشــــي بــرشــــده تــابــنــاک مــيــان بــاد و آب از بــر تــيــره خــاک (شاهنامه : ج ١، بيت ٣٧) در يک تقسيم بندي کلي اين عناصر را به دو گروه «ثقيله » و «خفيفه » تقسيم کرده اند.
طبق يافته هاي اين پژوهش ، در اساطير، خاک مادة اوليۀ تشکيل دهندة حيات مادي و زندگي جسماني انسان و همچنين بستري براي مرگ و اضمحلال او بشمار آمده است و باد نمادي از خشم طبيعت و بروز اختلال در تعادل ميان طبايع است که بارزترين نمودهاي آن را در اسطورة طوفان (در تلفيق با آخشيج آب ) و ديوباد ميتوان جست وجو کرد.
اين امر را ميتوان به اين دليل دانست که خاک در ميان عناصر اربعه کم تحرکترين عنصر بوده و بيشتر با مرگ و نابودي سروکار دارد، بنابراين در توصيف صحنه هاي مرگ و ويراني در شاهنامه بکار رفته است .
Introducing the authors Zhaleh Afshar Qazvin: PhD student in Persian language and literature, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
ir Responsible author ) Sare Zirak: Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.