چکیده:
رابطه اختیار با قاعده فلسفی «جبر علّی و معلولی» از مسائلی است که محل نزاع میان اندیشمندان اسلامی، از حکما و متکلمان و اصولیان بوده است. مشهور حکمای اسلامی اختیار را در تعارض با این قانون عقلی و ضروری نمیدانند ولی برخی متکلمان از جمله غزالی آن را منافی با اختیار دانسته اند. لذا محور این پژوهش آن است که با مطالعه و تحقیق در آثار متفکر برجسته جهان اسلام و متکلم بزرگ اشعری (غزالی) اندیشه کلامی وی را در باب نسبت اختیار و ضرورت علّی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. با توجه به موضوع، این مقاله از حیث جمع آوری مطالب کتابخانهای، و از حیث روش، توصیفی – تحلیلی و از منظر هدف، بنیادی است. در این نوشتار سعی شده است پس از تبیین مفاهیم اختیار، ضرورت علّی و اراده، انگیزههای اساسی نفی علیت در نظام فکری غزالی بررسی شود. در مجموع معلوم میشود که تفکر اشعریگری بر کل نظریات غزالی سایه افکنده است و سبب جهتگیری گوناگون وی در تمام مسائل از جمله اختیار و اراده شده است. از دیدگاه غزالی اعتقاد به قاعده ضرورت علّی و معلولی مستلزم محدود بودن قدرت الهی و سلب اختیار انسان و فاعل مختار و مجبور بودن خداوند در اعمالش میشود. از این رو در پاسخ به سوال اصلی تحقیق یعنی آیا از دیدگاه امام محمد غزالی میان اعتقاد به ضرورت علّی و معلولی و اختیار فاعل مختار میتوان جمع کرد یا نه؟ میتوان گفت که در اندیشه غزالی اختیار با ضرورت علّی جمعپذیر نیست.
The relationship between the free will and the philosophical rule of "causal determinism" is one of the issues that have been the subject of controversy among Islamic thinkers, theologians, and philosophers. Well-known Islamic scholars do not consider causal determinism in conflict with this rational and necessary law, but some theologians, including Al-Ghazali have considered it contrary to the free will. Therefore, the focus of this research is to study and research the works of the prominent thinker of the Islamic world and the great Ash'arite (/æʃəˈriː/; Arabic: اشعریه al-ʾAsʿariyah or ٱلاشاعره al-ʾAsaʿirah) theologian (Al-Ghazali) to study and evaluate his theological thought about the relation of the free will and causal determinism. In this article, after explaining the concepts of the free will, causal determinism and will, the basic motives for denying causality in Ghazali's intellectual system have been examined. In general, it turns out that Ash'arite thought has overshadowed all of Al-Ghazali's theories and has led to his various orientations in all matters, including the free will. According to Al-Ghazali, believing in the rule of causal necessity requires the limitation of divine power and the deprivation of human free will and the free agent and the compulsion of God in his actions. Therefore, in answer to the main question of the research, that is, from the point of view of Al-Ghazali, is it possible to combine the belief in the causal determinism and the free will the free agent or not? It can be said that in Al-Ghazali's thought, human free will cannot be combined with causal necessity or determinsm.
خلاصه ماشینی:
امام محمد غزالي فقيه و متکلم اشعري از انديشمنداني است که به تعارض ضرورت علي با اختيار انسان و خداوند اعتقاد داشته و قاعده ضرورت علي را با اختيار انسان و باري تعالي منافي دانسته است آنچه در اين تحقيق حايز اهميت است بررسي مساله نسبت اختيار و ضرورت علي با توجه به مباني فکري و سلوک معرفتي انديشمند برجسته عالم اسلامي (غزالي )است چرا که در پرتو آشنايي با بنيادهاي اساسي تفکرش فرصت فهم صحيح مساله فراهم ميشود و در نتيجه زمينه براي هرگونه جهت گيري محرز ميشود.
يکي از پيامدهاي منفي قائل شدن به جريان و حاکميت قاعده ضروري علي و معلولي، محدود کردن قدرت الهي است به اين معنا که از منظر غزالي در صورت توجيه پيدايش معلول از سوي علت برحسب قاعده ضرورت علي بايد به اين باور نيز رسيد که ايجاد و پيدايش موجودات جهان هستي را بايد بر اساس قواعد خاص ممکن دانست .
او ميان فاعل و سبب فرق قائل ميشود و در سبب بودن چيزي براي چيز ديگر اختيار، علم و اراده را شرط نميداند و بر اين اعتقاد است که يکي از مهمترين لوازم ضرورت علي، ضروري بودن رابطه خداوند با موجودات است که لازمه قائل شدن به اين مسئله را سلب اختيار از خدا دانسته است و به محض سلب شدن اختيار از خداوند ديگر نميتوان او را فاعل جهان هستي ناميد(همان : ١٣٤).
دليل ديگري که غزالي آن را ناسازگار با بحث ضرورت علي عنوان ميکند اين است که او نتيجه آن قاعده را چيزي جز جبر و نفي اراده و اختيار انسان تصور نميکند.
(in Arabic) Ghazali Abohamed Mohammad (1994) Tahafat ol Falasafe, Comments: Ali Bomalham, Beyrout: Maktab ol helal.