چکیده:
واژه سازی از مهم ترین قابلیتهای یک زبان زنده است و پویایی و استمرار آن، رکنی
اساسی در حیات اجتماعی آن زبان است. واژهسازی در زبان فارسی امروز هرچند به
شیوههای مختلفی انجاممی گیرد؛ اما همگی در دو بستر اصلی اشتقاق و ترکیب رویمیدهد.
از این میان، فعل و ضرورت ساخت فعلهای متنوع و کاربردی برای اهل زبان اهمیت خاصّی
دارد؛ بهویژه آن که فعل علاوه بر کار کردهای خاص خود، در زمینة واژهسازی نیز بن فعلی از
هستههای اصلی و زایا در تولید واژه است؛ همچنین در دیگر قابلیتهای مهم زبان همچون
ساخت های نحوی و جملهسازیها، فعل نقشی اساسی دارد. با این وصف نقد و بررسی
قابلیت های زبان فارسی در تولید فعل اهمیت خاصی دارد. در این نوشتار، پس از بررسی
امکانات متنوع زبان فارسی در واژهسازی در زیرشاخههای مختلف اشتقاق و ترکیب، قابلیت
این زبان در زمینة تولید فعل در دو حوزۀ اشتقاق و ترکیب نقد و بررسی شدهاست. نتایج
بررسی بیان گر رشد نامتوازن ابزارهای تولید فعل در زبان فارسی امروز است که گرایش
مفرطی به تولید فعلهای مرکب وجود دارد؛ اما قابلیتهای این زبان در تولید ساختهای
فعلی بسیط در حال افول است؛ چنان که فعلهای بسیط موجود نیز به تدریج در حال تبدیل به
فعلهای مرکب هستند.
خلاصه ماشینی:
از اين ميان ، فعل و ضرورت ساخت فعل هاي متنوع و کاربردي براي اهل زبان اهميت خاصّي دارد؛ به ويژه آن که فعل علاوه بر کارکردهاي خاصّ خود، در زمينۀ واژه سازي نيز بن فعلي از هسته هاي اصلي و زايا در توليد واژه است ؛ همچنين در ديگر قابليت هاي مهـمّ زبـان همچـون ساخت هاي نحوي و جمله سازيها، فعـل نقشـي اساسـي دارد.
در يک نگاه کلي اشتقاق نيز مقوله اي از ترکيب سازي است ؛ يعني ترکيب وند اشتقاقي با ريشه ؛ حّتي برخـي اشـتقاق را زيرمجموعـۀ ترکيـب دانسـته انـد و واژة مشتق را از زيرمجموعه هاي واژة مرکب به حساب آورده اند (خوئيني، ١٣٨٥: ٣١-٤٣)؛ اما در مقابل برخي ديگر اين شمول را براي اشتقاق قائل شده اند و واژة مرکب ، بسـيط و مشـتق را از زيرمجموعه هاي ساخت اشتقاقي به حساب آورده اند (کلباسي، ١٣٧١: ٣٥).
همين خصيصه است که اشتقاق را به مـؤثرترين شـيوة واژه سـازي در زبـان فارسـي تبديل کرده است ؛ با اين حال وندهاي اشتقاقي همگي به يک ميزان فعّال نيستند، برخي ماننـد «با»، «بي»، «هم »، «-انه » و «-ستان » نيز وند مصدري «-ن » هنوز فعال هستند؛ امّـا برخـي ونـدها مثل «-شن » و «-لاخ » فعّال نيستند؛ در هر حال ، به نظر ميرسد که «وندهاي اشتقاقي» در اصل در ادوار کهن زبان فارسي به صورت واژه کاربرد داشته اند و همراه واژه هاي ديگر، واژه هايي مرکب تشکيل ميدادند؛ امّا به تدريج کاربرد مسـتقل خـود را از دسـت داده انـد و امـروزه بـه صورت «وند» درآمده اند؛ اين قاعده به احتمال زياد مي تواند به تمـام ونـدهاي اشـتقاقي قابـل تعميم باشد.