چکیده:
زمینه و هدف: ادبیات بویژه شعر، از عناصر مهم فرهنگ یک ملت است. آداب و رسوم، باورها، اعتقادات و در یک کلام همۀ عادات اجتماعی انسان، دستمایۀ مضمونسازی شاعران است و برای شناخت این عناصر در دورههای مختلف، دیوان شاعران، بهترین منبع است که صادقتر از تاریخ، تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را در خود بازتاب میدهد. حاجی محمدجان قدسی مشهدی (1056-990 ه.ق) از شاعران بزرگ و کمترشناختهشدۀ سبک هندی و معاصر سلسلۀ صفویه است که سیمای جامعۀ آن عصر در دیوان شعرش، جلوۀ درخشانی دارد. این نوشته با هدف دستیابی به سیمای جامعۀ ایرانی در دورۀ صفوی، دیوان این شاعر در موضوعات آیین تدفین و آداب سوگواری، اعیاد و جشنها، باورها و خرافات، بازیها و سرگرمیها، مجازات و شکنجهها، و مشاغل به نگارش درآمده است.
روش مطالعه: گردآوری مطالب و تنظیم آن در این پژوهش به روش کتابخانهای است. شیوۀ انجام پژوهش نیز توصیفی-تحلیلی است.
یافتهها: قدسی بصورت گسترده و متنوعی از مسائل و امور اجتماعی در راستای تصویرپردازی و مضمونسازی در اشعار خویش بهره برده است.
نتیجهگیری: با مطالعۀ جامعهشناسانۀ دیوان قدسی مشهدی میتوان اطلاعات زیادی راجعبه مسائل اجتماعی و فرهنگی عصر صفویه بدست آورد. در میان موارد بررسیشده در کلام او، نمود مشاغل و سپس آیین تدفین و سوگواری بیش از موارد دیگر است. این امر را میتوان ناشی از نمود پررنگ مشاغل در عرصۀ اجتماع در دورۀ صفویه نسبتبه دورههای پیشین، و مرگ پسر جوان قدسی دانست.
BACKGROUND AND OBJECTIVES: Literature, especially poetry, is one of the important elements of a nation's culture. Customs, beliefs, convictions, and in a word, all human social habits, are the theme of poets' themes, and to recognize these elements in different periods, Poetry Divan is the best source that is more honest than history, social, political, economic and cultural changes. Haji Mohammadjan Ghodsi Mashhadi (1056-990 AH) is one of the great and less known poets of the Indian and contemporary style of the Safavid dynasty, whose image of the society of that era has a brilliant appearance in his poetry collection. This article has been written with the aim of gaining the image of Iranian society in the Safavid period, the poet's divan on the topics of funeral rites and mourning rituals, feasts and celebrations, beliefs and superstitions, games and entertainment, punishment and torture, and occupations.
METHODOLOGY: Collection of materials and its organization in this research is a library method. The method of research is descriptive-analytical.
FINDINGS: Ghodsi has used social issues and affairs in a wide and varied way in order to depict and thermalize in his poems.
CONCLUSION: By studying the sociology of the Holy Divan of Mashhad, a lot of information can be obtained about the social and cultural issues of the Safavid era. Among the cases examined in his speech, the manifestation of jobs and then the ritual of burial and mourning is more than other cases. This can be attributed to the prominent manifestation of social jobs in the Safavid period compared to previous periods, and the death of the young holy son.
خلاصه ماشینی:
آداب و رسوم ، باورها، اعتقادات و در يک کلام همۀ عادات اجتماعي انسان ، دستمايۀ مضمون سازي شاعران است و براي شناخت اين عناصر در دوره هاي مختلف ، ديوان شاعران ، بهترين منبع است که صادقتر از تاريخ ، تغييرات اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي را در خود بازتاب ميدهد.
شاعر در اين باب به اسپند سوختن ، ان يکاد خواندن و تعويذ اشاره کرده ، که براي دفع چشم زخم استفاده ميشده است : ايمن بود از چشم بد، آن داغ که شد نيـک آســـيب نظـــر، دور ز آيينـــۀ تارســـت (ديوان قدسي: ص ٩٤) ز چشــم بــد، کــس اينجــا چــون گريــزد؟ که از آتش ، سپندش سبز خيزد (همان : ص ٧٧٣) منّت خـداي را کـه پـيِ دفـع چشـم زخـم بي ان يکاد نگذرد اّيام از برم (همان : ص ٢٠٠) دريــن گلشــن بــه کــس ننمــود گــل ، رو نشد تا غنچه اش تعويذ بازو (همان : ص ٧٨٨) تفأل زدن : تفأل امري شايع و رايج بوده است که بيشتر مردم به آن اعتقاد داشته اند.
در ديوان قدسي بازيها و سرگرميهاي گوناگون ، حضور چشمگيري دارد و بطور ويژه به بازي نرد و اصطلاحات مختلف آن اشاره شده است .
با مطالعۀ جامعه شناسانۀ ديوان اين شاعر ميتوان اطلاعات زيادي راجع به مسائل اجتماعي و فرهنگي عصر صفويه بدست آورد.
Introducing the authors Niloufar Khosravani: PhD student in Persian language and literature, Gorgan branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran.
ir) Kobra Nodehi: Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Gorgan Branch, Islamic Azad University, Gorgan, Iran.