چکیده:
امام رضا (ع) تجسّم زیباترین و والاترین نمودهای اخلاقی است. با بررسی اشعار ایشان پیمیبریم شعر آن حضرت با حِکَم و مفاهیم تعلیمی و اخلاقی گره خورده است. در این میان، سعدی شیرازی که بوستان و گلستان او، آینة تمامنمای ادبیات تعلیمی در گسترة شعر کهن پارسی است، مضامین اخلاقی ـ تعلیمی بسیاری را در اشعار خود جای داده است. نکتة تأملبرانگیز در مقایسة اشعار تعلیمی امام رضا (ع) با مضامین تعلیمی در سرودههای سعدی، شباهتهای بسیار میان این اشعار است؛ بهگونهایکه گویی سعدی پس از چند قرن، پیامهای اخلاقی آن حضرت را دوباره با الفاظی دیگر تکرار کرده است. نگارنده در این پژوهش میکوشد تا با استفاده از نظریة بینامتنیّت، ضمن برجستهکردن مضامین تربیتی و اخلاقی در اشعار امام رضا (ع)، به شباهتها و اشتراکات اشعار تعلیمی سعدی با سرودههای رضوی بپردازد و آن را در گذرگاه ادبیات تعلیمی بررسی و تحلیل کند. پژوهش برپایة روش تحلیلی ـ توصیفی و براساسِ مکتب امریکایی در ادبیات تطبیقی است. همچنین در میان آثار سعدی، تمرکز بیشتر بر دو اثر گلستان و بوستان است که بارِ تعلیمی دارد. فرایند بینامتنی در این پژوهش بیانگر آن است که بیشترین شکلِ بینامتنیِ اشعار سرودههای تعلیمی سعدی با اشعار تعلیمی رضوی، بینامتنیتِ امتصاص یا همان نفی متوازی است که سعدی در آن، معانی و مفاهیمِ اشعار آن امام (ع) را در موضوعاتِ مختلفِ تعلیمی و اخلاقی، بهشیوههای مختلف بیان کرده است.
خلاصه ماشینی:
با مقايسۀ ميان اشعار رضـوي و سـعدي، شاهد نوعي شباهت هاي مضموني ميـان آن دو هسـتيم کـه نمـي تـوان بـه طـور قطـع بـر اثرپذيري سعدي از کلام گهربار رضوي مهر تأييـد گذاشـت ؛ امـا تحليـل و بررسـي ايـن شباهت ها، به نوعي بر تشابه فکري سعدي با سخنان منظـوم آن حضـرت (ع ) دلالـت دارد؛ ازاين رو در اين پژوهش ، به دو پرسش پاسخ داده خواهد شد: ـ امام رضا (ع ) در اشعار تعليمي خود، چه مسائلي را مطرح مي کند؟ ـ آيا مضامين تعليمي آن حضرت در اشعار ايشان ، مضموني مشابه در اشـعار تعليمـي سعدي دارد؟ ١ـ٣ پيشينۀ پژوهش دربارة بازتاب سيماي امـام رضـا (ع ) در اشـعار شـاعران و ادبـا، مقـالات و تحقيقـات متنوعي صورت گرفته است ؛ ازجمله در فصلنامۀ کاوش نامۀ ادبّيـات تطبيقـي (١٣٩٤) کـه به طور ويژه مقالاتي را دربارة سيماي امـام رضـا (ع ) در شـعر فارسـي و عربـي بـه خـود اختصاص داده است .
» سعدي نيز چنين مضموني را به شيوه اي ديگر بيان مـي کنـد؛ وي معتقـد اسـت کـه روزي انسان به دانايي و يا ناداني فرد نيست و عطاي الهي به آدمي، تنها با حکمت خداوند است : اگـر دانــــش بـه روزي در فـزودي ز نــادان تنــگ روزي تــر نبــــودي بــه نادانــان چـــــنان روزي رســاند که دانـا انـدر آن عاجــــــز بمانـد بخـت و دولـت بـه کـارداني نيســت جــز بــه تأييــد آسمــــــاني نيســت (سعدي ، ١٣٧٤: ١٣٦) فرايند بينامتنيت در اين کلام سـعدي بـا شـعر رضـوي نيـز از نـوع امتصـاص (نفـي متوازي ) است ؛ بدين معنا که سعدي همان مضمون و پيام را با اندک تصـرّف و اضـافاتي در شعر خود بازتاب داده است .