چکیده:
بیتردید منظومهی خسرو و شیرین نظامی و مثنوی مولانا، از شاهکارهای ادب فارسی به حساب میآیند. پژوهندگان با بررسی لایههای ژرف ساختِ این آثار، پرده از بسیاری راز و رمز شخصیتها و عناصر این داستانها گشودهاند. این پژوهش قصد دارد با نگاهی دگرگونه و متفاوت، مؤلفهی عشق را در سیمای دو زن؛ شیرین در خسرو و شیرین نظامی و کنیزک در داستان شاه و کنیزک مولوی را بدون در نظر گرفتن تجربهی زیستۀ شاعرشان، مورد تحلیل و واکاوی قراردهد. به قول مولانا 'از ظن خودمان یارش شویم' و وجوه افتراق و اشتراک مقولۀ عشق در این دو بانو را بررسی کنیم. در این راستا، یافتههای مقاله که به روش مطالعات تحلیلی مقایسهای و به شیوهی ِاسناد کتابخانهای بودهاست، حکایت از آن دارد که مولانا در آفرینش داستان شاه وکنیزک، اسکندرنامه نظامی را مطالعه کردهاست؛ زیرا نظیر داستان شاه و کنیزک در اسکندرنامه موجوداست. به همین سبب کشفِ وجوه مشابهت و مفارقت در این دو اثر برای پژوهندگان، جالب توجه خواهد بود. مطالعات بیانگر آن است که وجوه اشتراک در این دو بانو عبارتند از: عشق اروتیک، حضور مرشد و حضور یک رقیب عشقی. وجوه افتراق عبارت است از: تفاوت در کانون عشق و در ابراز عشق. نتیجه آنکه جهان عاشقانۀ کنیزک با دنیایِ عشقی شیرین تفاوت از زمین تا آسمان دارد. عشق مقدس و یکرنگ شیرین به عشق الوان و 'عشقهای از پی رنگی' کنیزک مبدل میشود و رنگ آبی صداقت عشق شیرین، در سیمای عشق کنیزک به سیاهی و کبودی میگراید و جان کلام آنکه دنیای مطلوب در عشقِ این دو زن، از ثری تا ثریا با یکدیگر غریبهاند.
Undoubtedly, the poems of Khosrow and Shirin and Masnavi Mawlana are considered as the masterpieces of Persian literature. Researchers have discovered many of the mysteries of the characters and elements of these stories by investigating the profound layers of these works. The present study, from a different point of view, aimed to analyze the element of love in the image of two women, Shirin in Khosrow and Shirin Nezami and Kanizak in the story of Shah and Kanizak Molavi irrespective of the living experience of their poets. In the words of Mawlana “Let’s become their friend from our own opinion” and investigate the differences and similarities of love in these two ladies. In this regard, this study by using analytical- comparative method and library research revealed that Mawlana has studied the Nezami’s Eskandarname to create the story of Shah and Kanizak since the same story is in Eskandarname. Thus, discovering the similarities and differences in these two stories are very interesting for researchers. Studies indicate that the common features of these ladies include: the erotic love, the presence of mentor and the presence of a love rival. The main differences include: the difference in the center of love and in the expression of love. So the romantic world of Kanizak and the love world of Shirin are as different as chalk and cheese. Shirin’s sacred and persistent love has replaced the colorful love and "love of color" of Kanizak, and the blue color of the honesty of love in the image of Kanizak’s love has turned black and bruised. In other words, the ideal world in the love of these two women are very different.
خلاصه ماشینی:
بشنويد اي دوستان اين داستان خود حقيقت نقد حال ماست آن (مولوي ،١٣٨١: ٣٥/١) اي برادر قصه چون پيمانه است معني اندر وي مثال دانه است (همان :٣٦٢٢/٢) پژوهش گران ادبي دربارة اين دو شاهکار بي نظير ادب فارسي ، تفحّص و تتبّع بسيار نموده اند که به عنوان منبع و مأخذ کار ادب دوستان مورد توجه قرار مي گيرد؛ اّما راقمان اين مقاله بر آن هستند تا از ديدگاه روساختي ، به تحليل داستان کنيزک بپردازند و وجوه افتراق و اشتراک اکسير عشق را در خانۀ دل شيرين ، در برابر عشق کنيزک داستان شاه و ِ ِ کنيزک ، مورد واکاوي قراردهند.
اين مقاله بر آن است که عشق کنيزک نسبت به پادشاه را با عشق شيرين نسبت به خسرو مقايسه کند؛ زيرا «عشق ، ِ ِ اکسير حيات است و شربت سکرآور و يکي از نيرو هاي بهم پيوسته اي است که در همۀ مراتب طبيعت جاري است .
مقالۀ «سمبوليسم در کلام مولوي و تحليل داستان شاه و کنيزک » از اسحاق طغياني در فصلنامۀ دانشکدة علوم انساني دانشگاه تربيت مدرس ، دوره اول ، شماره ٨، تابستان ١٣٧١ به چاپ رسيده است .
با اين مقدمه بايد اذعان نمود که راقمان اين مقاله تلاش نمودند تا داستان عاشقانۀ خسرو و شيرين نظامي و شاه و کنيزک مولانا را بدون توجه به تجربۀ زيستۀ شاعر، با بررسي روساختي واکاوي کنند؛ زيرا «هر نوشتاري مهر تمايز جنسيتي را بر خود دارد.
٢-١- ويژگي هاي مشترک عشق در سيماي شيرين و کنيزک عبارت است از: ٢-١-١- نمود عشقي محکم و مستحکم نسبت به معشوق خود شيرين در سرزمين ارمن زندگي مي کند.