چکیده:
شهرسازی در دورۀ ساسانی همواره مورد توجه پادشاهان این سلسله بوده و اهمیّت آن را میتوان از نام بسیاری از شهرهای کنونی دریافت که هنوز نام برخی از پادشاهان این سلسله را بر خود دارند. ساخت و نامگذاری شهرها با ترکیبی از نام پادشاه یا ایران با کلمۀ فرّه، گویای گرایشهای ملّی و مذهبی آنها و تلاش برای اثبات مشروعیت خویش است. این پژوهش با یهرهگیری از منابع کتابخانهای و روش توصیفی-تحلیلی به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش است که چه عواملی برسازوکار شکلگیری شهرسازی در دورۀ ساسانی موثر بوده است. یافتههای پژوهش نشان میدهند که عوامل جمعیتشناختی، ساخت سازههای آبی، دفاع از مرزهای کشور و همچنین مقابله با مدعیان سلطنت از عوامل شکلگیری شهرهای ساسانی محسوب میشوند. این عوامل با یکدیگر و با شکلگیری شهرها رابطۀ تعاملی داشتهاند، به گونهای که گاهی ایجاد سازههای آبی ساخت شهر جدید را میّسر مینمود و گاهی همانند فلات مرکزی ایران، انتقال جمعیت، امکان آبادانی و ساخت سازههای آبی و در نتیجه گسترش شهرها در مسیر این سازهها را فراهم میکرد.
Sasanian urban development has been continually received a lot of interest from the Sasanian kings and its importance can be realized by the naming of many current cities which still bear the names of some kings of this dynasty. The establishment and naming of cities based on a composition of the king's name or Iran with the term "Farr(ah)" indicate their national and religious tendencies and efforts to prove their own legitimacy. This study aimed to find appropriate answers for this question using library resources through a descriptive-analytical methodology that what are the effective factors for the mechanism of forming Sasanian urban development. The findings of this research demonstrated that the competition with claimants of the throne and defense of the state borders played important roles in the appearance of cities combined with demographic factors and the construction of water structures. These factors showed an interactive relationship with each other and also the formation of cities, as sometimes the construction of water structures made possible building a new city, and sometimes deporting populations provided the opportunity for habituation and construction of water structures, and consequently, the development of cities along the route of these structures, for example, in the central plateau of Iran.
خلاصه ماشینی:
بدين ترتيب تدابير ساسانيان در رابطه با شهرسازي متغير و تابعي از عوامل مختلف بوده است که شاهنشاهان ساساني با بنا يا تغيير نام شهرها و گماردن نمايندگان خود بر آن ها، سازمان دهي سياسي جديد ايران را دنبال ميکردند و اين پژوهش بر آن است نحوة شکل گيري شهرهاي ساساني را در رابطه اي نظام مند با نيازهاي کشورداري آنان تبيين و تحليل نمايد و عوامل مؤثر بر شکل گيري شهرها را روشن نمايد.
ميتوان از مناطقي با نام چوپانان ، کونس و لروير و گنج هاي افسانه اي شاهي با نام ابتنبود در کرانه هاي درياي فارس (طبري، ١٣٨٣:٥٨١-٥٨٢) ياد کرد که ظاهرا اردشـــير براي يکپارچه ســـاختن ايران ، نود تن (اصفهاني، ١٣٤٦: ٤٤) از اين شاهان محلي را از ميان برداشته و قلمرو ايشان را به گماشتگان خود سپرده است .
با توجه به اهميت تاريخي اين منطقه ، اردشير همچنان تيسفون را به عنوان مرکز پادشاهي خويش برگزيد و بر کرانۀ غربي دجله ، شهر وه اردشير را بنا کرد (طبري، ١٣٨٣: ٥٨٤؛ شهرستان هاي ايرانشهر، ١٣٨٨ :٨٧).
هر چند در مورد مؤسس رامهرمز بين مورخان اختلاف نظر وجود دارد ولي بر طبق گفتۀ طبري و يعقوبي، هرمزد اول که قبل از رسيدن به پادشاهي ابتدا حاکم ارمنستان و سپس خراسان شده بود، پس از لياقتي که از خود در کنترل ايالات مذکور نشان داد، به منظور گسترش سلطۀ خود، شهر رامهرمز در خوزستان را بنا کرد (طبري، ١٣٨٣: ٥٩٥؛ يعقوبي، ١٣٨٢: ١٩٧).