چکیده:
حرم مطهر رضوی با داشتن کاشینگاریهای بسیار زیبا در ادوار گوناگون، به گنجینهای پربار در دنیای اسلام بدل گردیده است. دیوارها، سردرها، ایوانها و ایوانچههای صحنهای عتیق و نو واقع در مجموعه حرم، با کاشیهای بینظیری از دوره قاجار، آراسته شدهاست. از آنجا که تاکنون به طور اختصاصی به نقوش بهکاررفته در کاشینگاری دوره قاجار در حرم پرداخته نشده، از اینرو در این پژوهش، منتخبی از کاشیهای قاجاری در حرم امام رضا (ع) با هدف شناخت و دستهبندی مضمون نقوش کاشیکاری به شیوه هفترنگ در صحنهای عتیق و نو مورد مطالعه قرار گرفته است. برای رسیدن به این اهداف، دو پرسش مطرح است. نخست اینکه چه نوع نقوشی در تزیینات کاشیهای هفت رنگ این بنا بهکاررفتهاست؟ دوم این که نقوش از نظر موضوعی چه مفاهیمی را دنبال میکنند؟ این مقاله، دستاورد پژوهشی است که از جنبه ماهیت و روش، توصیفی ـ تحلیلی و شیوه برخورد با موضوع، موردکاوی بوده است. با مطالعه ویژگیهای کاشینگاری دوره قاجار و سپس مطالعه میدانی طرحهای کاشیهای حرم، مشخص شد که نقوش تزیینی بهکار رفته در کاشیهای دوره قاجار در حرم شامل نقوش گلدانی و کاسهبشقابی، اسلیمی و ختایی، انسانی، حیوانی، منظرهپردازی و کتیبهنگاری است. همچنین، تنوع بالای نقوش نشان میدهد که کاشینگاران از ویژگیها و قابلیتهای نقوش پیکرهای در جهت کاربرد در مکانی مقدس بهره برده تا هویتی جدید متناسب با تغییرات جهان بیرونی قاجار خلق کنند.
The holy shrine of Imam Reza has become a valuable treasure in the Islamic world
by having very beautiful tiles in different periods. The walls, entrances, and porches
of the old and new courtyards located in the shrine complex are decorated with
unique tiles from the Qajar era. Since so far, the motifs used in Qajar era tiling in the
shrine have not been specifically addressed, so in this study, some collected samples
of Qajar tiles in the shrine of Imam Reza with the aim of recognizing and
categorizing the content of Haft-Rang (Cuerda Seca) tiling motifs in Atiq (old) and
Azadi (new) courtyards have been studied. The questions are; First, what kind of
designs are used in the decoration of the Haft-Rang tiles of this building? Second,
what concepts do these motifs contain thematically? This article is a research
achievement that has been explored in terms of nature and method, descriptiveanalytical.
The data amassment is based on library and field studies. To achieve the
results and answer the questions, at the beginning, the characteristics of Qajar tiling
are examined and then the selected designs on the tiles of the shrine are introduced.
The results of this study show that the decorative motifs used in the tiles of the Qajar
era in the shrine classified in herbal motifs (vase of flowers, Arabesque and Khatai),
figural motifs (human, animals, birds, angels), landscape, inscriptions and finally
geometric designs. In the meantime, the images of angels, the capture and tearing of
man by lions, are images with a special discourse that, although limited, have higher
meanings than a just visual image. Also, the high variety of designs in the shrine
shows that the Qajar era tile painters used the features and capabilities of organic
motifs with various designs and patterns for use in a sacred place to create a new
identity in accordance with the evolutions in the Qajar world
خلاصه ماشینی:
از آنجا که تاکنون به طور اختصاصی به نقوش بهکاررفته در کاشینگاری دوره قاجار در حرم پرداخته نشده، از اینرو در این پژوهش، منتخبی از کاشیهای قاجاری در حرم امام رضا (ع) با هدف شناخت و دستهبندی مضمون نقوش کاشیکاری به شیوه هفترنگ در صحنهای عتیق و نو مورد مطالعه قرار گرفته است.
این نوشتار در راستای ایجاد زمینهای جهت گسترش مطالعه کاشینگاری در حرم امام رضا (ع) به شناسایی و طبقهبندی نقوش کاشینگارههای عصر قاجار در صحنهای عتیق و نو اختصاص یافته که در پژوهشهای پیشین کمتر مورد توجه قرار گرفته و پژوهش مستقلی در این زمینه انجام نشده است.
اگرچه بخش بزرگی از مضامین کاشینگارهها در دوره قاجار، برگرفته از عکسها، نقاشیهای قهوهخانهای، نقوش کاشی در دورههای پیشین و گاه کپیبرداری از شیوه نقاشی در هنر غرب است؛ ولی ویژگیهای منحصربفردی نیز دارد (مؤمنی لندی و چیتسازیان، 1395: 17) که به نظر میرسد بهرغم تأثیر روزافزون تکنولوژیهای غربی مانند چاپ سنگی و عکاسی، سنت هنری شاخصی با حمایت دربار قاجار تا قرن 14ق.
(به تصویر صفحه رجوع شود) تصویر20) نقش چهارلنگه و هشت پر، صحن نو، ایوان شرقی (آستان قدس رضوی، مؤسسه آفرینشهای هنری) جدول4) نمونههایی از کتیبههای قاجاری حرم مطهر رضوی (نگارندگان) (به تصویر صفحه رجوع شود) (به تصویر صفحه رجوع شود) تحلیل و نتیجه گیری مطالعه بصری کاشیهای دوره قاجار در دو صحن عتیق و صحن نو حرم مطهر رضوی نشان میدهد که بیشترین نقوش به کار رفته در کاشیکاریهای حرم در این دوره را نقوش گیاهی (گلها، درختچهها، نقوش ختایی و اسلیمی) به خود اختصاص داده است و پس از آن، به ترتیب فراوانی و تنوع، نقوش نوشتاری، نقوش پیکرهای، دورنماسازی و منظرهپردازی و نقوش هندسی قرار میگیرد.