چکیده:
مسئلهی علم در بسیاری متون متقدم و متأخر شیعه، مسئلهای محوری است، تا آنجا که میتوان گفت شیعه طرحی خاص خویش از علم دارد. منظور از «طرح علم» اینجا مجموعه مباحثی است که علم را تعریف میکند، علم حقیقی را از شبهعلم متمایز میکند، غرض و منفعت از آن را معین میسازد و آن را معرف حقیقت آدمی قرار میدهد. پرداختن به طرح علم سنت پیوستهای در تاریخ اسلام به ویژه در تصوف دارد که مشهورترین نمونهی آن کتاب «احیاء علوم دین» غزالی است. چنین آثاری همواره حقیقت علم را در معرض خطر فراموشی و تحریف از سوی دانشمندان زمانه دیده و کوشیدهاند نشان دهند که علم حقیقی چیزی ورای اشتغال رسمی به علوم و الفاظ و مفاهیم آنها است، نحوهی وجود دانشمند است که همچون احوال و اخلاق و رفتار او جلوهگر میشود. در این مقاله نشان دادهایم که علماء متقدم و متأخر شیعه آثار مشابه مهم و برجستهای در بحث از طرح علم دارند و به آن همچون مسئلهای اساسی برای شیعه مینگریستند، تا آنجا که میتوان در کنار تشیع فقهی به مفهومی چون تشیع علمی قائل شد. گرچه روش این مقاله تحلیلی است نه تاریخی، عمق و گسترهی این مباحث در متون شیعه، احتمال گسترش مباحث مربوط به علم را در تصوف از ناحیهی این متون شیعی برجسته میکند، به ویژه که بعضی علماء متأخر شیعه نیز بر آبشخور شیعی مباحث کتابی چون «احیاء علوم دین» تأکید کردهاند.
The issue of science is a central issue in many early and later Shiite texts, so much so that it can be said that the Shiites have their own plan of science. The "science plan" here refers to a set of topics that define science, distinguish real science from pseudo-science, determine its purpose and benefit, and make it the representative of human truth. There is a continuous tradition in the history of Islam, especially in Sufism, The most famous example of which is Ghazali's book "Revival of Religious Sciences". Such works have always seen the truth of science in danger of being forgotten and distorted by the scientists of the time and have tried to show that true science is something beyond the formal occupation of sciences, the way of being a scientist that manifests itself as his morals and behavior. In this article, we have shown that the early and late Shiite scholars have similarly important and prominent works in the discussion of the pattern of science and viewed it as a fundamental issue for the Shiites, As far as jurisprudential Shiism can be considered as a scientific Shiite. Although the method of this article is analytical rather than historical, the depth and breadth of these discussions in Shiite texts highlights the possibility of spreading science-related issues in Sufism from these Shiite texts, especially since some later Shiite scholars also have emphasized on the Shiite sources of a book such as "Revival of Religious sciences".
خلاصه ماشینی:
چنين آثاري همواره حقيقت علم را در معرض خطر فراموشي و تحريف از سوي دانشمندان زمانه ديده و کوشيدهاند نشان دهند که علم حقيقي چيزي وراي اشتغال رسمي به علوم و الفاظ و مفاهيم آنها و نحوه وجودي دانشمند است که همچون احوال و اخلاق و رفتار او جلوهگر ميشود.
همچنين اين تعريف توضيحي در اينباره ندارد که عوارض موضوع پيش از آنکه مانند مسائل علم به محک برهان زده شود، چگونه همچون عوارض آن موضوع به چشم ميآيد؟ مثلاً، چرا اتصال و انفصال در رياضيات قديم همچون دو عرض ذاتي از کم، سرفصل هندسه و حساب بوده است، اما تا پيش از دوره مدرن «ميل» به عنوان عرضي از کمّ که ميتواند هندسه و حساب را به هم بياميزد و سرفصل مباحثي در «هندسه تحليلي» باشد، ديده نشده است؟ در نهايت تعريف علم به «برهانْ» توضيحي در اينباره ندارد که خود برهان همچون معيار علم چگونه و از کجا آمده است؟ توجه به اينکه موضوع علوم و مسائلش پيش از برهاني شدن طرح ميشود، ازمباحث مکرّر در آثار حکماي اشراقي است.
کتاب احياء علوم الدين نمونهاي است از مباحثي در تشريح «طرح علم» که در تاريخ اسلامي، بيش از هر جا ذيل سنت تصوف پي گرفته شده است؛ اما در اين مقاله خواهيم ديد که مشابهت بسياري با طرح علم در متون شيعي دارد.
توجه به طرح علم سنت پيوستهاي در تاريخ اسلام، به ويژه در تصوف است که مشهورترين نمونه آن کتاب احياء علوم الدين غزالي است.