چکیده:
قاعده احسان یکی از قواعد فقهی بسیار کاربردی در فقه و حقوق اسلامی میباشد. بسیاری از آیات قرآن و روایات و همچنین حکم عقل و بنای عقلا و اجماع بر این قاعده دلالت دارند، به علاوه کاربرد فقهی وحقوقی این قاعده در بخش اخلاق و امور اجتماعی نقش موثر و مهمی دارد و همچنین قاعده لاضرر، از قواعد کلی و کاربردی بخش فقه و حقوق میباشد که هیچ فقیه و حقوقدانی بدون آشنایی با قواعد فقهی و به ویژه این دو قاعده، راه به جای نمیبرد. لذا با توجه به این ضرورت، در این مقاله گستره قاعده احسان و لاضرر و نسبت که بین این دو قاعده از نسب منطقی مانند: عام و خاص مطلق، عام خاص من وجه، تناقض و تضاد؛ و اصولی مانند: تخصیص، حکومت و ورود و حاکم بیان شده است که در برخی موارد قاعده احسان مقدم و بعضی جاها هم لاضرر به نحو موجبه جزئیه مقدم است. و نیز موارد نقض شمولیت اینها، مثل ضمان پزشک، اموال مجهول المالک، لقطه و غیره از مواردی است که در این مقاله مورد بررسی قرار داده شده است. همچنین مصادیق قاعده احسان، و لاضرر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ که عدم مسولیت چه میزانی مشمول این دو قاعده میباشد و شعاع نفوذی این قواعد به نحو مطلق و عام است یا به نحو موجبه جزئیه، در اثبات عدم مسولیت شخص محسن به نحو موجبه جزئیه از مسلمات و غیر قابل خدشه است.
خلاصه ماشینی:
قلمرو قاعده احسان پس از این نکتة مهمتری که مورد بحث قرار گرفته و در فهم قاعدة احسان و مفاد آن دخالت دارد، کشف ماهیت احسان است؛ بدین معنی که آیا قلمرو قاعده احسان محدود به موارد دفع ضرر است یا موارد جلب منفعت و یا هر دوی آنها را شامل میشود، و همچنین آیا قصد و نیت در انجام احسان شرط است یا صرف عمل کافی است؟ به عبارت ديگر در پاسخ به اين پرسشها كه آيا در اين قاعده موضوع حكم، قصد احسان و اعتقاد فاعل هست، اگر چه در واقع احسان نباشد يا احسان واقعى است، اگر چه اقدام كننده معتقد به احسان نباشد و يا هر دوى آنها مورد نظر است- يعنى هم عمل بايد به واقع احسان باشد و هم اقدامكننده به قصد احسان آن را انجام داده باشد- بايد گفت: كه در این مورد سه نظر از فقها موجود است: 1) مرحوم میرزا حسن بجنوردی در پاسخ به این سوال مینویسد: احسان واقعی شرط است، هر چند شخص فاعل قصد احسان نکرده باشد، به دلیل اینکه هر جا عنوانی موضوع حکم شرعی باشد منظور معنای واقعی آن است قصد و اعتقاد دخالتی در مفاهیم اشیاء ندارد، اشیاء تابع واقعیت خودشان هستند، بنابراین قاعده علی الید یا ضمان ید نسبت به قاعده احسان در جای خود اثبات ضمان میکند.