چکیده:
شایعهسازی دربارۀ نخبگان حاکم در عصر پیشامشروطه، بخش مهمی از فرهنگ سیاسی تودهها را تشکیل میداد. از همین رو، شناخت جایگاه شایعهپردازی در کنش سیاسی فرودستان و کارکرد آن در مواجهه با سلطه اهمیت بسیاری دارد. پرسش اینجاست که پراکندن شایعات در کدامیک از رویکردهای اصلی رفتار سیاسی عامه کاربرد مییافت و کدامیک از قلمروهای سلطه را بهچالش میکشید؟ فرض ما این است که شایعهسازی در هر سه رویکرد اصلی کنش سیاسی فرودستان شامل نفی روایت رسمی، خنثیسازی راهبردهای زمامداران در شکل دادن به این روایت و برقراری گفتوگوی تلویحی با قدرت کارکرد داشت. همچنین، در موارد نادر بلوا و شورش، زمینه را برای اعتراض آشکار مهیا میکرد. پراکندن شایعات، اقتدار و مهابت نیروهای نظامی حکومت را به مناقشه میانداخت و ادعای برتری ذاتی نخبگان مسلط بر تودهها را خدشهدار میکرد. همچنین پایبندی اجزای حکومت قاجاریه را به شریعت نفی میکرد و به این ترتیب هر سه قلمرو مادی، منزلتی و ایدئولوژیک سلطه با ساختن شایعات بهچالش کشیده میشد. همچنین تودهها با ساختن شایعاتی تلاش میکردند نخبگان مسلط را تهدید یا سرزنش کنند. برخی از این شایعات نیز احساس تودهها را تا آستانۀ شورش و بلوا تحریک و زمینه را برای اعتراضهای خشونت بار فراهم میکردند. از سویی فرودستان امیدها و آرزوهای خود را به شایعه بدیل میکردند تا برای کاستن از بهرهکشیها بسترسازی کنند. چارچوب نظری پژوهش، نظریۀ روایتهای نهانی از جیمز سی. اسکات است که تلاش کرده ساختارهای مشابه مقاومت فرودستان در برابر سلطه را شناسایی و تشریح کند.
خلاصه ماشینی:
اين پژوهش تلاش ميکند تا با بررسي درون مايۀ شايعات مختلفي که در دورة قاجاريه در عصر پيشامشروطه توسط توده ها دربارة اصحاب سلطه پراکنده شده بودند به پاسخ اين پرسش ها برسد که شايعه پراکني فرودستان دربارة طبقات مسلط به پيش برد 132 کدام يک از رويکردهاي عمل سياسي آن ها ياري ميرساند؟ و اين شايعات در رويارويي با کدام يک از ساحات و قلمروهاي سلطه کاربرد مييافت ؟ فرض ما اين است که بسياري از شايعه ها براي به پرسش کشيدن توانمندي و صلابت قواي نظامي حکومت و نيز ادعاي برتري ذاتي و تکويني نخبگان قاجاريه بر توده هاي مردم و همچنين پايبندي ايشان به شريعت طراحي ميشدند.
همچنين شايعه سازي به عامه کمک ميکرد تا با ساختن اخباري گروه هاي حاکم را بترسانند يا آن ها را در قياس با حاکمان ديگر سرزنش کنند و به اين ترتيب به ابزاري براي گفت وگو با ارباب قدرت تبديل ميشد.
٢. پيشينۀ تحقيق پيش از اين دربارة موضوع اين پژوهش ، تنها مقالۀ «شايعه و شايعه پردازي در عصر قاجار» نوشتۀ زهره چراغي منتشر شده که بيشتر به شايعاتي که توسط گروه هاي فرادست و همچنين کشورهاي بيگانه پراکنده ميشدند پرداخته است ؛ درحاليکه ما 133 سعي کرده ايم با تمرکز بر کنش سياسي فرودستان در آن دوره ، به شايعاتي که در سوي ديگر جبهه ، ساخته و پرداختۀ عامۀ مردم بود توجه نشان دهيم و نقش آن را در حيات سياسي ايشان بررسي کنيم .