چکیده:
در نوشتار پیش رو سرچشمه تاریخی واجهای /l/ و نرمکامیشده /ɫ/ در دستگاه واجی زبان کردی (شاخه مرکزی و جنوبی) بررسی شده است. در این راستا، خاستگاه تاریخی واجهای /l/ و /ɫ/ به همراه فرایند تحوّل تاریخی واج یا خوشههایی که در گذر از باستان به دوره نو، در کردی، به واجهای /l/ و /ɫ/ تبدیل میشوند، بررسی شده است. بدینمنظور، بررسی از صورتهای بازسازی شده از زبان هندوراوپایی آغاز و فرایند تحوّلات رخداده در گذر به ایرانی باستان و ایرانی میانه (شمال غربی) با ارائه نمونههایی از هرکدام ارائه، سپس تحوّلات صورتگرفته در گذر به دوره نو در کردی بررسی شده است. واژههای نمونه بررسیشده در پژوهش حاضر، برگرفته از فرهنگ فارسی - کردی مردوخ (مردوخ، 1392) است. در این جستار استدلال میشود که واج /l/ در کردی در مواردی خاستگاه هندواروپایی دارد و ادامه *l هندواروپایی است، معلوم میشود که l- در بافت آغازی واژه در کردی با *l- هندواروپایی در جایگاه آغازی واژه برابری میکند، افزون بر این مشخّص میشود که خاستگاه -ɫ در کردی برخاسته از *-l- هندواروپایی در بافت غیر آغازی واژه و توالی *d و *t هندواروپایی و ایرانی باستان مادر است. همچنین تفاوتهایی که بین واجهای /l/ و /ɫ/، از منظر خاستگاه تاریخی و نیز جایگاه این واجها در بافت واژه وجود دارد، آشکار میشود.
This research has investigated the historical origin of the /l/ and /ɫ/ phonemes in Kurdish language (central and southern branches) within the phonological system. For this purpose, the historical origin of the /l/ and /ɫ/ phonemes has been studied along with the historical process of phonemes or clusters that change from ancient to modern period in Kurdish. The study begins with the reconstructed forms in Indo-European language, and the process of developments has been studied from Old to Middle Iranian (north-western) with examples. Then, the developments to the new period in Kurdish have been investigated. This research argues the /l/ phoneme in Kurdish in some cases is originated from Indo-European and is continuation of Indo-European *l. It shows that l- in initial context of the word in Kurdish is equal to Indo-European *l- in initial position of the word. Moreover, it indicates the presence of the -ɫ in Kurdish originates from Indo-European *-l- in non-initial context of the word and also the sequence of *t and *d in Indo-European to Old Iranian. It also demonstrates the differences between /l/ and /ɫ/ phonemes from a historical point of view and their positions in the word
خلاصه ماشینی:
افزون بر این ، واج /l/ در بافت غیر آغازی واژه در کردی که در مواردی همچون در واژٔە kal «خـالی» بـا واج l* در صورت هندواروپایی: -kele o* برابری میکند و در مواردی دیگر که حاصل از فرایند تحـوّل خوشۀ rz به l، در کردی در واژه هایی همچون (١) bal: «بلند»، از -barz «بلنـدبودن » و (٢) مـادٔە مضـارع -hel «هل -»، از ریشۀ hrz√ «هشتن ، رهاکردن »؛ افزون بر این ، فرایند تحوّل خوشه های باسـتانی t*،d * و z* در گذر به دورٔە نو در کردی به واج /ɫ/، در واژه هایی همچون (١) weɫk «گُـرده ، کلیـه » > ایرانـی آغازین : -tka * > هندواروپایی: -tko- *؛ (٢) piɫ «ُپـل » > ایرانـی باسـتان : -p-tu* > هنـدواروپایی: -p-tu*؛ (٣) ɫsa «سال » > ایرانی باسـتان : -ardac* > هنـدواروپایی: -el * «سـرد، سـردبودن »؛ (٤) deɫ «دل » > ایرانی باسـتان مـادر: -dd* «دل » > هنـدواروپایی: -hd * «دل »؛ (٥) sepeɫ «اسـُ پرز» > ایرانـی آغازین : -spźan*؛ (٦) kaɫ «کَل ،ُ بـزَ نـر» > ایرانـی باسـتان : -karda*؛ (٧) mâɫ-in «مالیـدن » > ایرانـی باستان : -mardz* از ریشۀ هندواروپایی: - ml و نمونه های دیگـری کـه در مـتن مقالـه ارائـه و بررسـی میشوند، بر تفاوت های ویژه ای دربارٔە خاسـتگاه واج هـای /l/ و /ɫ/ موجـود در دسـتگاه واجـی کـردی، ازمنظر خاستگاه تاریخی و نیز جایگاه این واج ها در بافت واژه در بررسی از زبان هنـدواروپایی بـه دورٔە نو دلالت دارد.
An Etymological Dictionary of Persian Language (5Vols).