چکیده:
با آغاز واگذاریهای محدود زمینهای دیوانی به عنوان اقطاع به نظامیان در زمان آلبویه و گسترش و تثبیت این روش در زمان سلاجقه، تغییرات عمدهای در ساختار اقتصاد ارضی فلات ایران که از زمان ورود اسلام به ایران تا تسلط سلاجقه، کمابیش بیتغییر مانده بود، به وجود آمد. مسئله اصلی این مقاله بررسی اثرات گسترش اقطاع داری بر ساختار اقتصاد ارضی ایران و مناسبات تولید مرسوم در آن میباشد. در این مقاله با روش تحلیلی-تاریخی و با استفاده از تکنیک مقایسه تطبیقی به بررسی میزان شکوفایی تولید ارضی و مناسبات تولید مرتبط با آن مابین مناطق اقطاعی و غیر اقطاعی و همچنین شرایط اقتصاد ارضی قبل و بعد از گسترش این نظام بهرهبرداری از زمین، پرداختهایم و نشان دادهایم که گسترش اقطاعداری چه آسیبهایی به اقتصاد کشاورزی ایران از لحاظ تکامل نیروهای تولیدی وارد آورد و تغییر مناسبات تولید غالب در اقتصاد ارضی فلات ایران از «بهره ثابت مالکانه» به «مزارعه» در اثر گسترش اقطاعداری چگونه باعث استثمار هر چه بیشتر نیروهای تولیدی و جدا کردن ایشان از ابزار تولید و سهم مناسب از محصول گردید. همچنین در این مقاله علل ایجاد این سیر نزولی در اقتصاد کشاورزی ایران و نتایج زیانبار این تغییرات در مناسبات تولید آن پس از گسترش اقطاعداری، نیز بررسی شده است.
With the commencement of limited giving state (divani) lands to the militaries as an iqta in the Buyid period and spread and Stabilize of this in the Seljuk period, Made a major changes in the land economy’s structure of Iran’s plateau which remained almost unchanged from arrival of the Islam in Iran until the Seljuk domination. The main problem of this article is to investigate the effects of iqta expansion on the structure of Iran’s land economy and its usual production relations. Also in this article, with the analytical-historical method and using the comparative comparison technique, I have studied the prosperity of agricultural production and the production relations related to it between iqta regions and other areas. I have also compared conditions of the land economy before and after the expansion of this land using system and it have been shown that the expansion of the iqta has caused damage to Iran’s agricultural economy, both in terms of the growth of productive forces and changing the most type mode of production relations in the Iran’s plateau land economy from "fixed ownership portion" To the " MOZARIE "and how it led to the more Exploitation of direct productive forces and separation them from the tools of production and the appropriate share of the product. Moreover, the causes of this downward trend in Iran's agricultural economy and the adverse consequences of these changes in production relations after the expansion ofiqta are discussed.
خلاصه ماشینی:
(به عنـوان نمونـه نـک : بـلاذری ١٣٣٧: ٥٢، ٢١٥، ٢٢٠، ٢٤٨، ٢٥٩، ٢٦١، ٤٠٠، ٤١١ و ٤٢٢-٤١٩ و ٤٢٣ و ٥٢٠-٥٠٠ و طبــــــری همــــــان : ج ١٠، ٤٢٣٨ و قمـــــی ١٣٨٥: ٤٣٤ و یـــــاقوت ١٣٨٠: ج ١؛ ٤٤، ٤٩ و ٥٥٩-٥٥٨ و ٥٩١ و ج ٢، ٥١٢ و همان ١٩٩٥: ج ٣، ٢٨٦-٢٨٣ و ج ٥؛ ٢٩٣ و ٣٢٦-٣١٥ و قاضی أبویوسـف ١٩٧٩: ٦٥-٦٤ و کاتب خوارزمی ١٣٦٢: ٦٢ و الراوندی ١٣٦٤: ٣٢ و نظـام الملـک طوسـی ١٣٤٧: ١٣٥-١٣٤) در این میان با آغاز و رشد اقطاع داری در عراق عرب در اواخـر قـرن سـوم و تثبیـت آن در قرن چهارم و پنجم توسط حکومت های آل بویه و سلاجقه در سایر نقاط فلات ایران ، کم کـم همان طور که رسم واگذاری زمین به صورت قطیعه با شرایط خـاص خـود، از بـین رفتـه و جای خود را به اقطاع دادن با شرایط جدید و متفاوت داد، معنای قطیعه و اقطاع نیـز در نـزد مورخین و جغرافینویسان و مولفین کتب خراجی متاخر نیز در هم آمیخته شد به طوری کـه ایشان نیز منطبق با شرایط رایج در زمان خود و غالباً بی توجه به شرایط واگـذاری قطـایع در زمان های گذشته و تفاوت های عمده آن با اقطاع داریهای عصر خویش ، در هنگام توصـیف واگذاری قطایع زمانهای پیشین در کتب خود غالباً از همـان اصـطلاح رایـج در زمـان خـود بـرای واگـذاری زمـین یعنـی «اقطـاع » بـا همـان بـار معنـایی مصـطلح در عصـر خـویش ، استفاده میکردند که همین امر ممکن است در ذهن پژوهشگران این اندیشه را متبـادر سـازد که در قرون اولیه اسلامی و تا قبـل از اسـتیلای ترکـان نظـامی بـر دسـتگاه خلافـت ، رسـم اقطاع داری بدان صورت کـه در قـرون چهـارم و پـنجم متـداول شـد، وجـود داشـته اسـت درصورتی که به هیچ عنوان اینگونه نبوده و اقطـاع داری متـداول در قـرون چهـارم بـه بعـد تفاوت های بسیاری با مـدل هـای واگـذاری زمـین در قـرون گذشـته بـه صـورت قطـایع و ایغار داشته و نتایج بسیار متفاوتی را در نظـام تولیـد کشـاورزی و مناسـبات بهـره بـرداری از محصول ایجاد کرده است .