چکیده:
واکاوی گونههای متنوع ضمیمه و احکام اسلوبهای انضمام قصد به نیت تقرّب که ممکن است به اخلال در ماهیت نیت و نفی صحت در رفتار عبادی منجر شوند، درشمار مباحث چالشبرانگیز در ساحت عبادات قلمداد میشود و دیدگاههای گوناگونی را در تاریخ فقه پدیدار ساختهاست. این جستار که با روش تحلیلی ـ توصیفی سامان یافتهاست، در آغاز، به مفهومشناسی قصد قربت میپردازد و انگیزۀ ارتکازی اظهار بندگی را معیار تحقق نیت عبادت میداند. همچنین، تفاوت نیت معیار و کافی در عبادات و خلوص نیت لازم برای کسب کمال عمل را تبیین میکند. سپس به تبیین گونههای متنوع ضمیمه و روشهای انضمام قصد به نیت تقرّب و نیز اعتبارسنجی دیدگاههای فقیهان دربارۀ احکام ضمیمه و انضمام، اهتمام میورزد. در متون فقهی، واکاوی حکم انضمام قصد لوازم عادی عبادات که فاقد منافات ذاتی با اخلاص هستند، دیدگاههایی را درپی داشتهاست؛ دیدگاههایی چون جواز اینگونه انضمام و صحت عمل، نفی صحت از رفتار عبادی بهدلیل عدم تحقق معنای انحصاری و محض اخلاص و نیز تفصیل براساس شیوههای انضمام یا رجحان ضمیمه. دربارۀ قصد ضمیمۀ منافی با اخلاص، مانند ریا نیز دیدگاههایی همچون صرف سقوط ثواب و عدم وجوب تکرار عمل و همچنین نظریۀ بطلان عمل عبادی و نیازمندی به اعاده یا قضا در صورتهای متنوع انضمام ارائه شدهاست. نظریۀ برگزیده در مقالۀ حاضر بر مبنای نیت معیار در عبادات است و از تحلیل و بررسی مستندات قرآنی و حدیثی در این زمینه بهدست میآید. این نظریه دیدگاه جواز انضمام و صحت عمل در ضمیمۀ گونۀ نخست و دیدگاه بطلان عبادت در ضمیمۀ گونۀ دوم در اسلوبهای گوناگون انضمام است. همچنین در ضمیمۀ قصد سایر اموری که فاقد منافات با اخلاص هستند، با تنقیح مناط، نظریۀ صحت مطلق پذیرفته میشود.
One of the most challenging topics in the field of ibadat (worship) is the analysis of the various types of damimah (attachment) and the rulings of methods of indimam (combining) the intention with niyyah of taqarrub (intention to find proximity to God), which leads to the disruption of the nature of niyyah (intention) and the denial of correctness in devotional behaviour. This study, which uses an analytical-descriptive method, first, deals with the conceptualization of the intention of qurbah (intention of drawing close to God), and considers the conjective motivation of the expression of servanthood as a criterion for the realization of the niyyah of worship. Then, it explains the differences between standard and sufficient niyyah in worship and the purity of intention necessary to attain the perfection of action. Next, it tries to explain the various types of damimah and the methods of combining (indimam) the intention to the niyyah of taqarrub, and also to validate the views of the fuqaha (jurists) about the rules of damimah and indimam. In fiqhi (jurisprudential) texts, analysis of the ruling of combining the intention of worship general causes which has no inherent contradictions with ikhlas (spiritual devotion), has given rise to views such as, permissibility of such indimam and the validity of action, denying the validity of devotional behaviour due to the non-realization of the exclusive and pure sincerity meaning, and detailed view based on methods of indimam or preference of damimah. Some opinions such as just losing the thawab (reward), the non-necessity of repeating the action, and also the invalidity of devotional acts and the need to perform it anew or make it up have been voiced regarding damimah intention which is contrary to ikhlas, such as riya (pretend virtuousness). The selected theory in this study is based on standard niyyah in worship which is obtained by analyzing the Qurʾanic and hadithi documents in this field. This view is the opinion of the permissibility of indimam and the validity of action in the damimah of the first type, and the opinion of the invalidity of worship in damimah of the second type in various styles of indimam. Also, in attachment (damimah) of the intention of other matters which are not in conflict with ikhlas, the opinion of absolute validity is accepted by refinement of the basis of a ruling.
خلاصه ماشینی:
بازشناسی تأثیرِ گونههای ضمیمه و انضمام در نیّت تقرّب 1 محمدرضا نائینی 2 ؛ محمد حکیم 3 چکیده واکاوی گونههای متنوّع ضمیمه و احکامِ اسلوبهای انضمامِ قصد به نیّت تقرّب، که ممکن است به اخلال در ماهیتِ نیّت و نفی صحّتِ رفتار عبادی منجر گردند، در شمارِ مباحث چالشبرانگیز در ساحتِ عبادات قلمداد میشود؛ و دیدگاههای گوناگونی را در تاریخ فقه پدیدار ساخته است.
تحقّق نیّتِ معتبر در عبادات، در نگاه فقیهان متقدّم به مفهوم «گذراندنِ عمل عبادی در ذهن و قلب و استحضار ذهنی نسبت به آن» بوده است (طوسی، 1387، 1/19؛ فیض، 1387، 392)؛ و در متون فقهی متأخّر، نیّت به معنای «ارادهی ایجاد فعل به صورتِ مأمورٌبه شرعی» (علّامه حلّی، 1414، 1/149؛ عاملی، 1419، 2/274)؛ «داعی و محرّکِ - بر اساسِ دیدگاه برخی از لغتشناسان، نیّت را باید متفاوت از عزم دانست؛ زیرا واژهی «نیّت» از ریشهی (نوی) به معنای «بُعد و دوری» است؛ و ارادهای را بیان میکند که از فعل، تقدّم و فاصلهی زمانی قابلِ توجّه و بیش از یک «آن» دارد.
دیدگاههای فقهی الف- برخی از فقیهانِ شیعه بر این باورند که انضمام قصد دارای منافات با اخلاص در نیّتِ عبادات- همچون ریا 1 - تنها موجبِ عدم ترتّب ثواب بر رفتار عبادی است.
اطلاق این مستنداتِ روایی، انضمام سایر قصدهای منافی با اخلاص را در نیّتِ عبادت نیز شامل است: الف- مفاد روايات بسيارى، چنین دلالت مىكند كه اگر يك عمل، هم براى خداوند و هم براى غير او به انجام رسد، براى غيرخدا محسوب میگردد (کلینی، 1407، 2/213، ح4؛ برقى، 1371، 1/252، ح271؛ مجلسی، 1410، 69/299، ح32).