چکیده:
بیان مسئله
میدان وقت و ساعت از میدان های تاریخی و مهم شهر یزد است. در اوایل قرن هشتم ه. ق. در محدوده مکان این میدان، مجموعه مدرسه رکنیه بوده و به دلیل رصد مشهور وقت و ساعت، این نام بر روی این میدان باقی مانده است. به همین دلیل عمده تحقیقاتی که پیرامون میدان وقت و ساعت صورت گرفته متمرکز بر پیشینه مکانی این میدان در قرن هشتم ه. ق. است و این در حالی است که در وضع کنونی هیچ کدام از عناصر محصورکننده میدان مربوط به قرن هشتم ه. ق. نبوده و متعلق به بازه های زمانی معاصرتر است.
هدف پژوهش
پژوهش سعی در شناساندن لایه ها و تحولات معاصر میدان دارد.
روش پژوهش
به منظور تحقق این هدف رجوع به منابع مختلف ضرورت داشت. به همین منظور در بخش گردآوری اطلاعات، با استفاده از روش ترکیبی و رجوع به منابع مختلف شامل تاریخ محلی، پژوهش های تاریخی معاصر، شواهد میدانی، گزارش های باستان شناسی، آرشیو عکس های تاریخی، عکس های هوایی و به ویژه استفاده از منابع شفاهی تلاش شده تا اطلاعات جامعی در ارتباط با تاریخ میدان گردآوری شود. در بخش تحلیل با استفاده از روش توصیفی_ تحلیلی و با اتکا بر تفسیر متون و اسناد تاریخی، تاریخچه و تحولات میدان وقت و ساعت از ابتدا تا دوره معاصر و با تاکید بر بازه زمانی تا انتهای دوره پهلوی مورد بررسی قرار می گیرد.
نتیجه گیری
نتایج تحقیق نشان می دهد که قدیمی ترین عنصر محصورکننده میدان در وضع کنونی، بنای آب انبار وقت و ساعت است. همچنین عمده بناهای محصورکننده میدان مربوط به دوره قاجار هستند. در دوره پهلوی نیز شاهد تحولات مهمی در میدان بودیم که عبارت اند از: ۱) ساخت دو بنا در دوره پهلوی اول در ضلع شمالی و جنوبی، ۲) ساخت یک بنا در دوره پهلوی دوم در ضلع جنوبی، ۳) بازسازی مدرسه افشار ۴) مداخلات خانه مسگرنژاد، ۵) مرمت بقعه سید رکن الدین، ۷) کشف پایاب قنات زارچ و دفن مجدد آن و ۸) تغییر بدنه سازی کلک.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله ضمن اشاره به وجه تسمیه و پیشینۀ تاریخی میدان، عناصر و اجزای کنونی میدان وقت و ساعت و تقدم و تأخر شکلگیری هر کدام از آنها توصیف شده است.
بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که بر اثر تخریب ابنیۀ اطراف مدرسه رکنیه، محوطۀ بازی در مقابل 3 مدرسۀ رکنیه (محل رصدخانۀ رکنیه) و در پیرامون پایاب قنات وقفآباد ایجاد شده که بر روی آن میدان وقت و ساعت شکل میگیرد به نحوی که در دورۀ صفوی، مستوفی بافقی از فضایی به نام میدان وقت و ساعت نام میبرد.
قدیمیترین بنایی که امروز در بدنۀ این میدان دیده میشود بنای آبانبار وقت و ساعت در ضلع شمالی میدان است (تصویر 3) که طبق کتیبۀ سنگی 4 ورودی آن، مربوط به سال 1121 ه.
این دبیرستان زیر نظر سید علی محمد وزیری مدیریت میشده و از مهمترین مدارس یزد در دورۀ پهلوی دوم بود (شکوهی، 1397).
میدان وقت و ساعت در دورۀ پهلوی اول از ابنیۀ مربوط به دورۀ پهلوی اول در پیرامون میدان میتوان به بنای مسکونی در ضلع جنوبی میدان اشاره کرد که حسین عباس آن را برای پسر ارشد خود یعنی اکبر خجسته ساخته است.
اولین نقشۀ شهری که از شهر یزد در دورۀ پهلوی وجود دارد مربوط به سال 1335 است در این تصویر میدان وقت و ساعت با عنوان حسینیۀ وقت و ساعت درج و نام قدیم تمام معابر پیرامون میدان ذکر شده است.
نتیجهگیری آنچه در این مقاله ذکر شد شامل مهمترین اسناد تاریخی در ارتباط با پیشینۀ تاریخی، فرایند شکلگیری و سیر تحولات میدان وقت و ساعت تا اواخر دورۀ پهلوی بود.