چکیده:
حمام چهارفصل اراک یکی از زیباترین آثار تزیینات کاشیکاری ایران در دورۀ قاجار است. این حمام بهواسطۀ تنوع نقوش، بهویژه در کاشیکاریهای سربینه۱، بهلحاظ طرح و مضامین نگارهها اثری منحصربهفرد به شمار میرود. طرحها و نگارههای این حمام میتواند تصویری گویا از خصوصیات هنرهای تزیینی دوران قاجار و باورها و فرهنگ آن زمان ارائه دهد. بدین ترتیب میتوان با بررسی این نقوش، پشتوانههای فرهنگی آنها را تبیین نمود. نمونۀ مورد بررسی از جمله بناهای باارزشی است که کمتر مورد نظر پژوهشگران واقع شده و علاوه بر معناشناسی نگارههای قاجاری، معرفی این بنا از اهداف پژوهش حاضر است. نگرش کلی حاکم بر پژوهش حاضر از نوع تفسیری بوده و راهبرد آن موردپژوهی است، روش پژوهش حاضر توصیفیتحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات آن کتابخانهای و مشاهدات میدانی است. مورد پژوهش بهطور خاص تزیینات سربینۀ مردانۀ حمام چهارفصل اراک و نقوش بهکاررفته از آن شامل نقوش هندسی، گیاهی، جانوری و انسانی میباشد. نتایج تحقیق نشان میدهد نقوش و تزیینات بهکاررفته دارای چهار سطح معنی شامل تصویرسازی تقلیدی (از مناظر و کارتپستالهای غربی)، مضامین سیاسی، مفاهیم اساطیری و معانی مذهبی میشود.
The Chaharfasl (Four Seasons) Bathhouse is considered as one of the most beautiful historic places with glorious tiles from the Qajar dynasty, Iran. This bathhouse is unique for its diverse artistic patterns, particularly in its apodyterium. The tile patterns and motifs of this bathhouse are a testimony to the past rich culture and art of the Islamic world, which in the absence of written documents would play a considerable role in depicting Qajar artistic taste. On the other hand, such traditional patterns reflect the beliefs and culture of the people. Therefore, an analysis of subjects and concepts of the mentioned patterns of these tiles can help us extend our understanding of Iranian architecture and art in the recent centuries. The shortage of academic studies on the architecture and art of Arak is a matter emphasizing the importance of carrying out a detailed investigation into its historic sites and places, most specifically the Chaharfasl Bathhouse. It should also be noted that no specific study has ever been undertaken on the themes of this bathhouse’s ornaments. Considering this issue and the need to know more on art and culture connections, we proceeded to study the themes and subjects of the tiles in the bathhouse’s apodyterium. This study is based on analytical-descriptive methodology conducted by the means of field and desk research. The motifs studied here could be categorized as: sun, spiral icons, human soldiers, lion and dragon, lion and cow, birds, owl, flower and vase, landscapes and arabesque and khata’i. Results of the study indicate that these icons, patterns and designs are not just decorative, but they derive inspirations from epic, historic, religious, political and western figures.
خلاصه ماشینی:
بررسي مضامين و نمادها در ت يينا کاشيکاري حمامهاي قاجار نوع مقاله : )نمونٔە موردي: سربينٔە مردانٔە حمام چهاراصل اراک ( پژوهشي * حميدرضا فرشچي ** محمد انصاري *** محمدرضا عطايي همداني دوفصلنامه علمي هنرهايصناعي ايران تاريخ دريافت : ۱۳۹۹/۱۱/۶ تاريخ پذيرش: ۱۴۰۰/۲/۶ سال چهارم، شماره ۱، پياپي ۶ بهار و تابستان ۱۴۰۰ چکيده ٥٧ حمـام چهـارفصـــل اراک يکي از زيباترين آثار تزيينات کاشـــي کاري ايران در دورٔە قاجار اســـت .
روش کار بدين صورت بوده که در ابتدا از طريق مطالعات ميداني ، از طرحها و آرايه ها عکس برداري شده است و سپس براي گوياتر شدن هويت و مفاهيم هريک از نقوش و نگاره ها از طريق گفت وگو با افراد مطلع و کارشناس ۴ از ميراثفرهنگي شهر اراک و نيز مطالعۀ طرحها در مکتوبات مختلف مرتبط با کاشي کاري و فرهنگ تصوري آرايه ها و نمادها، محتوا و سرمنشأ آنها مشخص گرديده است .
علاوه بر کتب نامبرده ، مقالات مختلفي با دوفصلنامه علمي هنرهايصناعي ايران موضوع کاشي و نقوش آن تدوين شده است ؛ از جمله مقالۀ کاظم افرادي (۱۳۹۴) در مورد نقوش سردر بناهاي عمومي دورٔە قاجار که بيشتر به سال چهارم، شماره ۱، پياپي ۶ تحليل گفتماني و تاريخي آنها پرداخته اند.
مي توان گفت از اين نقوش بيشتر به عنوان تزيين استفاده شده است که به الهام يا تحت تأثير از هنر غربي گل ها از حالت انتزاعي به شکل واقع گرايانه و طبيعي تر نسبت به دوره هاي قبل طراحي و منقوش شده اند (تصوير ۱۱).