چکیده:
یکی از مهمترین مسائل در فلسفه دین و کلام جدید مسئله «شر» است که توجه جدی متفکران در همه ادیان و نحلهها را به خود جلب کرده است. این مسئله در کلام اسلامی صورت دیگری پیدا میکند و با عنوان «مسئله شرور» طرح میشود. تا جهان ماده باقی است، جدال با شر هم ادامه دارد و باور دینی نسبت به صفات عدالت، حکمت و رحمانیت خداوند در معرض هجوم غیرمتدینان واقع میشود، بدین روی مقاله حاضر میکوشد تا تقریر و تحلیلی از پاسخهای غزالی، عالم مسلمان اشعری که تلاش زیادی برای حل مسئله شرور نموده است، ارائه دهد. این نوشتار به شیوه «کتابخانهای»، آثار این متکلم را بررسی کرد و ضمن تلاش برای فهم و ارائه پاسخهای وی، به توصیف و تحلیل رویکردها و مبانی آنها پرداخته است. شش پاسخ از میان آثار غزالی استخراج شد که از میان آنها، برتری خیرات نسبت به شرور، نظام احسن، شرور به مثابه عامل رشد و نظریه «جبران» قابل قبولتر بهنظر میرسند.
Religious statements about the spring of Kawthar is one of the deep teachings of Islam. Analyzing the reality of the spring of Kawthar can deepen this belief and create a clear picture of it. In response to the question, "What is the reality of the spring of Kawthar?", I explain and analyze this phenomenon and describe its sources with a mystical approach, paying a close attention to the features of the spring of Kawthar in Islamic narratives, using a descriptive-analytical method. This research shows that the continuity of this world and the hereafter is a kind of emergence and manifestation, and human‟s beliefs and acts are embodied in the hereafter. The Kawthar spring is the manifestation of the reality of the guidance human receives in this world through the teachings of Qur'an and tradition; therefore, receiving guidance from religious saints in this world will appear in the form of receiving pure drink (sharable tahur) from saqi of Kawthar in the Hereafter. The source of the spring of Kawthar is two heavenly streams named "Tasnim" and "Ma‟i Mo‟in". "Tasnim" is the best heavenly drink and the ones nearest to Allah drink from its pure drink. "Ma‟i Mo‟in" is another special drinks of the inhabitants of Heaven. The combination of "Tasnim" and "Ma‟i Mo‟in" in the spring of Kawthar can be considered as the combination of monotheistic sciences and the love of the Divine guardianship.
خلاصه ماشینی:
ملاحظه ميشود که در اين عبارات دفاع غزالي از عقل به اوج ميرسد؛ اما حقيقت آن است که وي عقلانيت مستقل و بدون اتکا به شرع را تأييد نميکند؛ زيرا با وجود اينکه عقل کارآمد و تواناست، لیکن در برخي حوزهها هرگز صلاحيت ورود ندارد و دست او از کشف امور کوتاه است و بايد از شريعت مدد گيرد؛ ازجمله در حسن و قبح امور (غزالي، ۱۴۰۹ق، ص ۱۰۲).
اينجا هم تقرير عبارات غزالي در قالب يک شرطيه به ما کمک ميکند جنبه عقلگرايي او را بهتر نشان دهيم؛ بدينگونه که اگر جهان موجود را نظام احسن ندانيم، پس امکان خلق جهاني بهتر نيز وجود داشته، اما خداوند از آن امتناع ورزيده است و علت عدم خلق آن چيزي جز عجز و بخل خداوند نميتواند باشد، درحاليکه ميدانيم خداوند با توجه به آيات قرآن، قادر و جواد است و اين صفات با بخل و عجز تناقض دارد.
با اين پاسخ، تکليف شرور هم روشن است؛ زيرا با حفظ دو ملاحظهاي که پيشتر بيان شد، هرآنچه از خداي هستي واقع شود عادلانه است و ازهمينرو، غزالي تأکيد ميکند که «رنج و بيماري و درويشي و جهل و عجز ـ همه ـ از روي عدل است» (غزالي، ۱۳۳۳، ج ۱، ص ۱۱۲ـ۱۱۳)؛ زيرا در همه اين مصاديق و بيش از اين، در آنچه براي انسان موهم ظلم است، رعايت آن دو ملاحظه شده است.
غزالي از اين نتيجه کلامي پلي به يک نتيجه تربيتي و اخلاقي هم ميزند؛ زیرا با قبول اينکه همه شرور از روي عدل است، ديگر نميتوان با «لم» و «کيف» بر خداوند اعتراض کرد و جز تسليم و رضا به افعال الهي پسنديده نيست (غزالي، ۱۴۲۹ق، ص ۱۶).