چکیده:
زمینه و هدف: احیای هر اثر علمی و ادبی قدیم در حکم یافتن حلقۀ مفقوده ای است که شیرازۀ ادبیات و سلسله حیات معنوی و فرهنگی را پیوند میدهد و راه تحقیق و تتبع در آثار فرهنگی و بدست آوردن مسیر تحولات ادبی و مدنی و فحث و بحث در لغت، دستور، معانی و بیان زبان را فراهم میسازد. از دوران قاجاریه در حوزۀ عرفان و تصوف اسلامی، ادبیات قابل ملاحظه ای به یادگار مانده که شناسایی آنها، گام بزرگی در شناخت سیر تحول و تکامل ادبیات فارسی و انواع مختلف آن است. یکی از ذخایر ارزشمند این دوره، منظومه ای عرفانی در شرح آداب طریقت و مبانی عرفان و تصوف اسلامی است به نام «اکسیر الجنون و تحریر الفنون». تحلیل محتوا و معرفی اثر مذکور، هدف اصلی این نوشتار میباشد.
روش مطالعه: مقالۀ حاضر بر اساس روش تحلیلی (تحلیل زبان و محتوا) و با ابزار کتابخانه ای انجام شده که محدوده و جامعۀ مورد مطالعه آن، تنها نسخه خطی «منظومه اکسیر الجنون و تحریر الفنون» یادگار قرن سیزدهم هجری است.
یافته ها: اکسیر الجنون بلحاظ محتوا، منظومه ای کاملا عرفانی و به تقلید از مثنوی مولانا، به شیوۀ تمثیلی و تلمیحی نگاشته شده است. از بعد ادبی، کاربرد صنایع مختلف ادبی، تصویرسازیها، به خدمت گرفتن صور معانی درجهت ساده سازی و بیان مضامین عرفانی و دینی، اشعار عربی و ملمعات زیبا نشان دهندۀ توجه شاعر به جنبه های زیباییهای لفظی و معنوی کلام است و بسامد کاربرد عناصر بیانی و تصویرساز بالاتر است. بلحاظ فکری، اثری درونگراست و مفاهیمی چون «وحدت وجود» و اصطلاحات تصوف را شرح کرده است. بلحاظ زبانی ساده و اغلب دارای ویژگیهای سبک خراسانی است و بطور کلی داخل در سبک بازگشت ادبی است. تشریح مبانی عرفانی و اخلاقی با ابزار حکایت نیز، از ویژگیهای این منظومه میباشد.
نتیجه گیری: منظومۀ اکسیرالجنون بیانگر رشد و رواج عرفان و تصوف اسلامی و رویکرد شعرا به ادبیات عرفانی در کنار سایر انواع ادبی در دورۀ قاجار است. گرچه شاعر به تقلید از گذشتگان پرداخته است، در مباحث شیعی راه خود را از پیشینیان جدا میسازد. او دین را شامل سه مرتبۀ شریعت، طریقت و حقیقت میداند. معرفی این منظومه میتواند برای پژوهشگران و علاقه مندان به شعر و ادب فارسی، تاریخ تطور عرفان و تصوف اسلامی در عهد قاجاری، ادبیات عامیانه و داستانی، حدیث و روایات دینی به واسطۀ شرح مبسوط اثر و اشاره به شعر شعرای مختلف، سودمند واقع شود.
BACKGROUND AND OBJECTIVES: Revival of any old scientific and Edi work is missing link
Binding connects our spiritual and cultural life and the way of researching and following in
cultural works and obtaining the path of literary and civic developments and discussion
and discussion in words and grammar, provides the meanings of language expression.
Considerable literature in the field of mysticism and Sufism has remained from the Qajar
period Identifying them is a big step in understanding the evolution of Persian literature
and its various type One of the valuable reserves of this period is the Exir-al-jonoon and
Tahrir-al-fonoon poem Content analysis and introduction of the work is the main purpose
of this article.
METHODOLOGY: Current article Based on Analytical Method (Language and content
analysis). Done with library tools scope and community studied the only manuscript of Exiral-
jonoon and Tahrir-al-fonoon poem is a relic of thirteen the century AH, wich is Kept in
the Malek library.
FINDINGS: The Exir-al-jonoon and Tahrir-al-fonoon of madness is a completely mystical
poem in terms of content and it is composed in imitation of Rumi's Masnavi in an allegorical
and allusive way. From the literary point of view, Application of various literary industries,
illustrations and the use of forms of meanings in order to simplify and expressing the
mystical and religious themes of Arabic poetry and beautiful Bilingual poem the poet's
attention to the verbal and spiritual aspects of speech and the frequency of expressive and
visual elements is higher. Intellectually, it is an introverted work and has described
concepts such as the unity of existence and the terms Sufism. It is linguistically simple and
often has Khorasani style features and generally inside in the style of literary return
Explaining the mystical principles of ethics with the tools of storytelling is one of the
features of this system.
CONCLUSION: The Exir-al-jonoon and Tahrir-al-fonoon poem, expresses the growth and
prevalence of Islamic mysticism and Sufism and the approach of poets to mystical
literature along with other types of literature in the Qajar period. Although the poet
imitates the past, in Shiite issues he separates his way from theAncestors. He considers
religion to include three times the law of the way and the truth. This poem can be used for
researchers and those interested in Persian poetry and literature, the history of the
evolution of Islamic mysticism and Sufism in the Qajar era. Folk and fiction literature of
hadith and religious narrations can be useful by giving a detailed description of the work
and referring to the poetry of different poets.
خلاصه ماشینی:
ويژگيهاي اصلي منظومه اقتفا به پيشينيان : شاعر در بخش تعريف عارفان مراتب طريقت و عاشقان حقيقت ، از بزرگان شعر فارسي و سرآمدان ادبيات عرفاني و تعليمي اينگونه ياد ميکند و خود را دنباله رو آنها ميداند و با تأکيد بر اين مضمون که «او را مذاقي ديگر است »، ادعا ميکند که شيوه و طرزي نو دارد: دفــتــر رومــي کــه کــنــز وحــدت اســــت وحدت اندر وحدت اندر وحدت است مــنــطــق عــطــار بــحــر گــوهــر اســــت در مذاق عارفان خوش کوثر است وان لســــان الــغــيــب خــواجــه کــز رشــــد نور از خورشيد گردون ميکشد داســــتــان شــــيــخ ســــعــدي کــز کــرم ميفشاند دُر ز درياي قدم دفـتـر عشــــاق خـود نــامـنـتـهـي اســــت گر هزار اندر هزار او خود يکي است بــاز مــجــنــون را مــذاق ديــگــر اســــت گفتِ او اندر خموشي اظهر است (ص ٢٥) ١ - «ازبس که غرق عشق توشدم به عمر خويش نشناختم جفاي تو را از وفاي تو قاآني ار غريب نمايد غريب نيست / بيگانه است با دو جهان آشناي تو حکايات و مناظره هاي تمثيلي: «صوفيه به جنبۀ اشاري زبان يعني ويژگي رمزي آن دلبسته تر بوده اند و گاه اين رمزگرايي از حد کاربرد کلمه ها فراتر رفته و در ادبيات صوفيه ، زباني غير از زبان گفتار، بصورت رمز، ظاهر شده است ؛ يعني استفاده از حکايات بعنوان وسايل رمزي که خود نوعي بيان تازه است (زبان شعر در نثر صوفيه ، شفيعي کدکني: ص ١٣٨).