حرکت شناسی

"در این بخش که تبدل عرض و عرضی را همسنگ دانستیم، پرسشهای مختلفی چهره می‌نماید که با عدم بررسی و اثبات آنها بنای برهان سوم به یقین، سست پی افکنده می‌شود: اول، چه دلیل روشمندی در خصوص اشتراک عرض و عرضی وجود دارد؟آیا اشتراک آنها به معنای همسانی است؟آیا در عرض و عرضی شدت و ضعف وجود دارد؟یا آن‌که تغییر تدریجی فقط در اعراض میسر است؟دوم، راز چنین انحصاری در گرو چیست؟ وانگهی چیزی که در هستی خود به دیگری وابسته است، آیا در اوصاف نیز بدان بستگی ندارد؟در هر صورت، چگونه می‌توان به طرز روشمند عرضی را تصور نمود که جنبش‌زا باشد و در عین حال، جوهرش فاقد آن تصور شود؟ برهان چهارم:اصل سخن آن‌که جوهر، ماده حادث است و فاعل آن غیرمادی است. دیگر آن‌که در تبدیل انواع فلسفی، مراد تبدیل نوعی به غیر خود نیست که هویت هستی آن دگرگون شود؛مقصود از تحول، شدت و ضعف است که جریان همین قاعده در ماهیت محال است و از این جا راز گفته‌های ابونصر فارابی و ابن سینا و دیگران را درمی‌یابیم که در این مورد اشتداد را در حرکت جوهری منتفی دانسته‌اند، چراکه آنان بر اساس شیوه اصالت ماهیت، چنین نظریه‌ای را بیان داشته‌اند که تا حدودی درست می‌نموده است."