چکیده:
پژوهش حاضر در پی دستیابی به تدوین مدل مفهومی خرد اسلامی و بررسی میزان روایی آن به سه روش معناشناسی زبانی، روش کیفی دادهبنیاد و روش توصیفی زمینهیابی بود. با تشکیل حوزه معنایی خرد در لغت و روانشناسی، 23 مفهوم اولیه مشیر به خرد در منابع اسلامی شناسایی شد. نتایج حاصل از «بررسی روایی محتوایی» در این مرحله به حذف چهار مفهوم و باقی ماندن نوزده مفهوم دیگر انجامید. در بخش «جمعآوری مستندات»، نتایج حاصل از جستجوی دادههای مرتبط با مفاهیم نوزدهگانه، بالغ بر 2149 داده بود که در دو مرحله ضعف کتاب و عدم ارتباط مفهومی غربال شدند. حاصل غربالگری، حذف 1039 مستند و باقی ماندن 1110 داده اسلامی و درنهایت دوازده مفهوم برای مدلپردازی بود. این مفاهیم شامل عقل، حکمت، تمییز، معرفت، علم، پردازش ذهنی، فهم، بصیرت، فراست، کیاست، فقه، فطانت و ذکاوت بودند که به شیوه نظریه کیفی دادهبنیاد در چهار مرحله کدگذاری تحلیل شدند. با استفاده از نمونهگیری هدفمند، 1276 کد باز اولیه، 344 کد باز متمرکز، 84 کد محوری و 19 مقوله هستهای شناسایی شد. نسبتسنجی میان مقولههای هستهای و عرضه دوباره آنها به مستندات نشان داد، خرد اسلامی از ده مؤلفه مفهومی شامل دانش، تمییز، پردازش ذهنی، مهار، اتقان در عمل، کیاست، فراست، بصیرت، فقاهت و تیزفهمی تشکیل شده است. این مؤلفهها توسط یازده کارشناس ارزیابی و با استفاده از «شاخص روایی محتوایی(CVI)» تحلیل شد. کارشناسان روایی مؤلفهها را نیز مطلوب ارزیابی کردند.
The present study tried to achieve a conceptual model of wisdom and examine its validating through three methods of linguistic semantics, grounded theory, and survey descriptive method. By reviewing the concept of wisdom in the fields of vocabulary and psychology, 23 primary concepts related to wisdom were identified in Islamic sources. After analyzing content validity, nineteen concepts were left out of 23 concepts. In the phase of collecting the documents, there were 2149 data resulted from seeking the data related to nineteen concepts which were screened in the two stages of book weakness and the lack of conceptual relevance. It resulted in omitting 1039 documents and leaving 1110 Islamic data as well as twelve concepts for modeling. These concepts, including reason (Aghl), intellect (Hekmat), distinction (Tamiz), knowledge (Marefat), science (Elm), mental processing (Pardazesh Zehni), understanding (Fahm), insight (Basirat), acumen (Ferasat), perspicacity (Kiasat), Fiqh, ingenuity (Fetanat), and sagacity (Zekavat), were analyzed using grounded theory in the four stages. By the judgmental sampling, 1276 primary open codes, 344 centralized open codes, 84 axial codes, and 19 core categories were identified. The proportionality among the core categories and comparing them with the documents showed that Islamic wisdom consists of ten conceptual elements, including knowledge (Danesh), distinction (Tamiz), mental processing (Pardazesh Zehni), control (Mahar), certainty in action (Etghan dar Amal), perspicacity (Kiasat), acumen (Ferasat), insight (Basirat), Fiqh, and cleverness (Tizfahmi). These elements were analyzed by eleven experts and Content Validity Index (CVI). In addition, the experts confirmed the validity of elements.
خلاصه ماشینی:
نسبتسنجی میان مقولههای هستهای و عرضه دوباره آنها به مستندات نشان داد، خرد اسلامی از ده مؤلفه مفهومی شامل دانش، تمییز، پردازش ذهنی، مهار، اتقان در عمل، کیاست، فراست، بصیرت، فقاهت و تیزفهمی تشکیل شده است.
تا آنجا که پژوهشگر جستجو کرده، تحقیقات گذشته به مفهومسازی خرد براساس منابع اسلامی نپرداختهاند، بلکه تنها متمرکز بر مفهوم عقل (بیرانوند و نوقابی، 1394)، یا حکمت (موسوی، 1397) بوده است و تنها به بررسی برخی از مفاهیم مترادف عقل (شجاعی، 1388؛ میردریکوندی، 1395؛ جهانگیرزاده، 1396؛ رفیعیهنر، 1397) پرداختهاند، درحالیکه به مفاهیمی چون حکمت، بصیرت، فهم، فکر، معرفت، کیاست و درایه کمتر توجه شده است؛ ازاینرو، مسئله پژوهش حاضر این است که نخست چه مفاهیم و گزارههایی در متون دینی ناظر به این مفهوم است؟ و دوم اینکه مؤلفههای مفهومی خرد در متون دینی چیست؟ روش پژوهش این تحقیق به لحاظ هدف، بنیادی و به لحاظ رویکرد، کیفی و مشتمل بر سه روش معناشناسی زبانی 1 در مرحله جمعآوری مفاهیم مشیر به خرد در منابع اسلامی، روش کیفی دادهبنیاد 2 برای تجزیهوتحلیل دادهها و روش توصیفی زمینهیابی 3 به منظور بررسی روایی محتوایی است.
علم از دو مقوله هستهای آگاهی و فهم تشکیل میشود که حاصل آن معرفت است؛ همچنین نسبتسنجی مفهوم علم با سایر مفاهیم مشیر به خرد نشان میدهد که اولاً، علم یکی از مؤلفههای عقل است که از آن بهعنوان جنود عقل (کلینی، 1407، ج1، ص20−23) و نفس عقل (صدوق، 1362، ج2، ص427) تعبیر میشود؛ ثانیاً، تجزیهوتحلیل مستندات مفهوم معرفت نشان داد علم یکی از مقولههای اصلی آن است.