چکیده:
زمان چیست؟ این بنیادی ترین پرسشی است که نوشتار حاضر درصدد بررسی زوایای پنهان و مرموز این پدیده است که توانسته ذهن اکثر اندیشمندان دنیای علم و فلسفه را به خود مشغول نماید . توجه خاص ابن سینا به مسأله زمان در آثار مهم وی کاملا مشهود است. محتوای این مقاله به معرفی نظرگاه ابن سینا و دیدگاههای رایج در عصر وی و نیز تعیین ماهیت و ادلۀ اثبات وجود زمان اختصاص یافته است و در یک رویکرد انتقادی ، نظریات منکرین وجود زمان و نظریه «توهمی بودن» آن و همچنین «حرکت بودن» و «مجموع حوادث» دانستن ماهیت زمان مورد ارزیابی قرار گرفته است و نهایتا حسب ضرورت و اقتضای بحث از تحقیقات مفسر بزرگ مکتب سینوی، خواجه نصیرالدین طوسی و انتقادات موشکافانه امام فخر رازی بهره جسته است .
خلاصه ماشینی:
"نقد برهان طبیعی برهان طبیعی در معرض انتقاداتی از سوی برخی صاحبنظران15 واقع شده است لیکن چون ما، در مقام نقادی نظر ابن سینا نیستم ، تنها به مواردی که باعث تبیین بیشتر این برهان می شود و نقاط تاریک آن را واضح میگرداند اشاره میکنیم انتقاد اول یکی از ایراداتی که بر این برهان گرفته اند این است که اثبات زمان در این برهان بر استعمال معیت و معنای آن میان دو حرکت یا متحرک مبتنی است؛ یعنی همان جایی که فرض می گیریم که دو شیء متحرک با هم به حرکت درآیند همین که گفتیم با هم قایل به معیت شدیم در حالی که معیت پس از اثبات زمان مسلم می گردد و ما خواستهایم با معنای معیت ، هویت زمان را ثابت کنیم در حالی که خود معیت به واسطۀ زمان فهمیده می شود و این دور است.
در حالی که در مورد زمان چنین چیزی صادق نیست و نیز از دیگر انواع سبقها و لحوق مانند سبق و لحوق بالذات و بالطبع و بالشرف یا بالامکان نخواهد بود و چون در مورد همه اینها امکان اجتماع اجزای متقدم و متأخر باهم و یک جا در آن واحد وجود دارد، بر خلاف آنچه که در خصوص تقدم و تأخر اجزای زمان صادق است؛ مثلا در سبقها و لحوق بالذات علت اگرچه مقدم بر معلول است لکن میتواند با آن معیت داشته باشد و همینطور سایر سبقها و لحوق."