چکیده:
مبحث ارزشها و ابعاد مختلف آن از دیرباز مورد توجه جامعهشناسان بوده است.یکی از این ابعاد،رابطهء ارزشهای اجتماعی با نظام آموزشی است،مقالهء پیش رو،تلاش میکند در محدودهء ذکر شده،رابطهء ارزشهای ابرازی را که دانشآموزان برای تحصیل قایلاند،با فرآیند یادگیری و عملکرد تحصیلی که خود عامل تولید سرمایه انسانی است،مورد بررسی قرار دهد.در عین حال،با تکیه بر پژوهشی میدانی، سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که اگر آموزش و تحصیل برای فرد، واجد ارزش ابرازی(اظهاری)و هدفگونه باشد،آیا یادگیری عمق و ثبات بیشتری خواهد داشت و کسانی که این راهبرد را در آموزش پیشه کنند، میتوانند عملکرد تحصیلی مناسبی داشته باشند و مولد و افزایندهء دانش باشند؟ در واقع،مفهومسازی ارزشهای ابرازی و ابزاری تحصیل،و نگاهی از این بعد به موضوع،در نوع خود بدیع بوده و در پی تبیین جامعهشناسانه از علل مؤثر بر عملکرد تحصیلی مطلوب و یادگیری بهتر،مولد سرمایهء انسانی کارآمد است و به نوبهء خود،بر پدیدهها کلان اجتماعی مانند توسعهء ملی تأثیر میگذارد.
فرضیات پژوهش،روابط علی بین متغیر مستقل یعنی دو نوع ارزش تحصیلی ذکر شده را بر یادگیری و عملکرد تحصیلی،با مشارکت متغیرهای بینابینی مانند"ماهیت اهداف تحصیلی"مورد توجه قرار میدهد.به این ترتیب، فرض بر آن است که چگونگی ارزش تحصیلی فرد بر ماهیت اهداف تحصیلی او تأثیر دارد و هر دو،نگرش به تحصیل را متأثر میسازند.با تغییر نگرش و ماهیت اهداف تحصیلی،فرایند یادگیری و عملکرد تحصیلی نیز دچار تغییر خواهد شد.در این پژوهش،با استفاده از پرسشنامهای که توسط پژوهشگر و با استفاده از روشهای قابل دفاع تهیه شده بود،قریب 600 نفر از دانشآموزان دختر دبیرستانهای پنج منطقهء تهران که در سال سوم مشغول تحصیل بودند،مورد مصاحبه قرار گرفتند.
یافتههای پژوهش حکایت از آن دارند که هرچه بعد ابرازی ارزش تحصیل در مقایسه با بعد ابزاری آن در افراد بیشتر باشد یا بیشتر تقویت شود،ماهیت اهداف تحصیلی آنها به سمت اهداف وظیفهگرا میل میکند.در چنین شرایطی،نگرش به تحصیل در آنها بهبود مییابد و راهبردهای یادگیری ایشان به یادگیری عمیق،با احساس خودتأثیری،همراه با پایداری در انگیزه و ارضای درونی متماییل میشود.در این صورت،عملکرد واقعی تحصیل در آنها افزایش مییابد و چنین دانشآموزانی فارغ از محیط رقابتی محض مدارس،به دنبال تولید دانش،اعمال خلاقیت و یادگیری مستمر خواهند رفت.بدینگونه، انگیزهء یادگیری در آنها دیرتر خاموش میشود و افراد طی فرایند تحصیل،به خصوصیات و قابلیتهایی دست مییابند که میتواند موجب تولید دانش و انباشت علم شود؛به جای آنکه تنها کسب مهارتهای مقطعی موردنظر باشد. جامعهای که بتواند با توسل به نظام آموزشی،برنامهریزی درسی و آموزشی کارآمد مبتنی بر آن،چنین فضایی را ایجاد کند و درصد بالاتری از دانشآموزان را واجد ارزش ابرازی برای تحصیل نماید،میتواند بر سرمایهء انسانی کارآمد بیفزاید و مسیر نه چندان سهل توسعهء خود بنیاد را به سهولت طی کند.این مقاله را جناب آقای حسین دهقان عضو هیأت رئیسه انجمن جامعهشناسی آموزش و پرورش ایران تهیه و در اختیار دفتر فصلنامه قرار دادهاند که بدین وسیله از ایشان تقدیر و تشکر میشود.
خلاصه ماشینی:
در رابطهای اینچنین که مقاله سعی به تصویر کشیدن آن را دارد،چنانچه آموزش و تحصیل برای فرد واجد ارزش ابرازی باشد-که ارزشی درونی،عاطفی و هدفگونه است- یادگیری عمق و ثبات بیشتری خواهد یافت و کسانی که این راهبرد را در آموزش پیشه میکنند،میتوانند عملکرد تحصیلی مناسبی داشته و تولیدکنندهء دانش باشند و به این ترتیب،بر میراث علمی بشر مراتب دیگری بیفزایند؛در حالیکه ارزش ابزاری تحصیل،بیشتر بیرونی،عقلانی و وسیلهگونه است و تأثیر مذکور را ندارد.
پس از این مفهومسازی،تلاش در این است که نظریههای و پیشینهء موضوع نیز به اختصار مرور شود و به این وسیله،چگونگی تأثیر ارزشهای ابرازی و ابزاری بر یادگیری و عملکرد تحصیلی دانشآموزان و متغیرهای واسطهای بین آنها مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
ک. اوپنهایم،1369)؛ بنابراین،پس از ارزشها تحصیلی،متغیر دیگری نیز وجود دارد که میتواند به عنوان متغیر واسطهای عمل کند و در انتقال تأثیر ارزشهای ابزاری و ابرازی تحصیل و عملکرد آموزشی نقش قابل توجهی داشته باشد؛این متغیر،در واقع همان نگرش تحصیلی است.
این زمینههای ابراز برای ارزش تحصیلی،موجب شکلگیری نگرش مثبت و بادوامتری نسبت به تحصیل میشود و در نهایت، یادگیری را تسهیل میکند و عملکرد را بهبود میبخشد شواهد تجربی حاصل از این پژوهش نیز مؤید همین امر است.
ضریب مسیر با شدت 3 صدم تأثیر قابل ملاحظهای را نشان نمیدهد؛حال آنکه در ابتدا تصور میشد که بین دو متغیر مذکور رابطهء منفی وجود داشته باشد؛لذا برای جستوجوی روابط غیر خطی،معادلهء درجهء دوم( NL1 )بین ارزش ابرازی تحصیل و اهداف مبتنی بر نمایش توانایی محاسبه شد.