خلاصه ماشینی:
"استاد ما ذهبی(صاحب کتاب مشهور تاریخ الاسلام)چنین پنداشته است که نظامالملک نخستین بانی مدارس است ولی این سخن بصواب نزدیک نیست زیرا در نیشابور پیش از تولد نظامالملک مدرسه بیهقیه وجود داشت و مدرسه دیگری بنام سعدیه در نیشابور که امیر نصر بن سبکتکین برادر سلطان محمود آنگاه که والی نیشابور بود آنرا بنا نهاد و باز مدرسه دیگری در نیشابور از بناهای ابوسعید اسماعیل بن علی بن المثنی استرآبادی واعظ و صوفی وجود داشت و مدرسه چهارمی هم در نیشابور که استاد ابو اسحق اسفراینی بنا کرد و در شرح احوال استاد ابو اسحق گفتهاند که پیش از بنای مدرسه او مدرسهیی مانند آن نساخته بودند و این خود گفتار صریحی است در اینکه پیش از اسفراینی مدارسی در نیشابور بنا شده بود و من چون درین باب نیک بیندیشیدم این فکر بر من غلبه یافت که نظامالملک نخستین کسی است که برای طلاب راتبهیی مقرر و مقدور داشته است زیرا بر من ثابت نیست که پیش از نظامالملک راتبهیی برای طالبان علم مقرر شده باشد و باحتمال چنین کاری تا روزگار نظام هیچگاه صورت نگرفت»23.
در مرو شاهجان نیز غیر از نظامیه چند مدرسه دیگر وجود داشت مانند مدرسه عمیدیه و خاتونیه و مدارس متعدد دیگر 32 و در همین ایام یعنی در قرن ششم هجری در نواحی و شهرهای مختلف ایران از قبیل گرگان و ری و همدان و یزد و کرمان و کاشان و سایر بلاد بنام مدارس متعدد بازمیخوریم که ذکر نام همه آنها جز آنکه سخن را بسیار طولانی کند ثمری نخواهد داشت و خواننده باید بماخذی که در ذیل این صفحه با ذکر صحایف مینمائیم مراجعه کند33."