خلاصه ماشینی:
"لا جرم،شناخت معماری سنتی،ضروری بود و فضاهایی چون بازار،کاروانسرا،قهوهخانه،زورخانه، باغ و منزل مسکونی که هریک به نوعی یا خود مکان موقت اجرای نمایش بودهاند و یا به عنوان طرح مقدماتی برای ایجاد مکان نمایشی بررسی میشد و الگو قرار میگرفت.
سپس در دوره ساسانی و در معماری زرتشتی شاهد بناهای چهار«پسکمی»یا چهارصفهای یا چهارایوانی هستیم که همگی مشرف به یک حیاط مرکزی با گنبد روبازند که در آن«پسکم مس»کمی بلندتر از سه ایوان دیگر ساخته میشد،چرا که ایوان اصلی و رو به شرق بود و آتشگاهها،یک چهارطاقی از چهار سو باز بودند تا آتش مقدس به رؤیت ستایشگران برسد.
در این دوره در کنار ساخت و سازهای گسترده،تعداد نسبتا زیادی حمام،در شهرهای مختلف ایران ساخته شد که شماری از آنها در نوع خود شاهکار بود مانند:حمام گنج علی خان کرمان،حمام خسرو آقا در اصفهان و...
دیوار بالای سکوها تا یک متر کاشیکاری شده بود و یک حوضچه سنگی یا کاشی معمولا چندضلعی در وسط ساختمان و یک یا چند فواره در درون و پیرامون آن،برای روشن کردن فضای سرپوشیدهء قهوهخانه یا باغچهء آن،از اقسام گوناگون چراغهای روشنایی استفاده میشد.
»51 کاروانسرا بنیاد کاروانسرا در دوره اسلامی،بخش مهمی از معماری ایرانی را شامل بوده61و کاروانسراهای متعددی با سبک و ویژگیهای متفاوت در شهرها، جادهها،و حاشیه کویرها،احداث شده است؛ «در بسیاری از منابع تاریخی،هخامنشیان بنیانگذار احداث بنای کاروانسرا در ایران معرفی شدهاند و پس از آنان در عصر ساسانی و پس از اسلام نیز ادامه یافته است،اما بدون شک عصر طلایی ایجاد کاروانسراهای ایرانی متعلق به دورهء صفوی است."