چکیده:
از راههایی که میتوان نسبت به تحولات سیاسی ـ اجتماعی گذشته شناخت بهتری به دست آورد مرور بر
زندگی، فعالیت و اندیشه شخصیتهای برجستهای است که در آن تحولات نقش ایفا کردهاند، علاوه بر این که
ضریب دقت مطالعات و تحقیق را افزایش خواهد داد.
از این رو مطالعه یکی از بزرگترین تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران یعنی انقلاب مشروطه نیز از این
قاعده مستثنا نیست. در بین شخصیتهای برجستهای که در این تحول نقش داشته و در مراحل مختلف آن
آثاری از ایشان مشاهده میشود، شهید شیخ فضلالله نوری است که در این نوشتار مختصر، مروری بر زندگی
و فعالیتها و اندیشههای ایشان صورت میگیرد؛ زیرا ایشان در صحنههای اجتماعی یکی از رهبران مردمی ـ
مذهبی محسوب شده و از سوی دیگر اندیشه خاصی (مشروطه مشروعه) را مطرح ساخته است.
خلاصه ماشینی:
"» (2) بیگمان مقام علمی و اجتهاد ایشان ـ که بر کسی پوشیده نبوده است و دوست و دشمن بر آن صحه گذاردند و حتی با تمام تهمتها و افتراهایی که در جریان انقلاب مشروطه به ایشان وارد ساختند، نتوانستند در مقام و جایگاه علمی ایشان خدشه وارد کنند ـ شأن و منزلت خاصی را در بین مردم نیز بدست آورده بود بهگونهای که دشمنترین دشمن و مجری بدار آویختن ایشان او یعنی یپرم خان میگوید: «شیخ فضل الله نوری روحانی عالیقدری بود و گفته او برای توده خلق وحی منزل محسوب میشد.
______________________________ 1ـ مهدی ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، انتشارات علمی، تهران، چاپ دوم، 1363، ج 6، صص 1114ـ15 مطالب مطرح شده از نقش و جایگاه برجسته شیخ حکایت دارد که در طول بیش از 40 سال فعالیت و ارتباط تنگاتنگ با مردم، آنچه را شریعت مطهره اسلام در زمینههای مختلف مد نظر داشت به مردم انتقال داده و تا حدودی زمینههای نفوذ و سپس تحول را فراهم آورد؛ چرا که متون تاریخی به صراحت بر نقش جنبش مردم توسط شیخ کاملا گواهی میدهند.
همچنین افراد فرصت طلب و جاهطلب که منافع خود را در نابسامانی کشور میدیدند و نیز برداشتهای مختلف و فهمهای متفاوت میان علما از جریان سیاسی ـ اجتماعی آن روز را باید مزید بر علت دانست که همه این موارد، دست به دست هم داده و زمینه بر دار شدن شیخ را فراهم ساخت و بخصوص اصرار شیخ فضلالله بر اندیشه اسلامخواهی، آن هم اسلام ناب و اصیل و نفی هرگونه تقلید کورکورانه از بیگانه بوده است که به کشته شدن وی منتهی شده است."