چکیده:
خواجه ابو الحسن علی بن حسن سیرجانی از بزرگان صوفیه قرن پنجم هجری است.وی شیخ کرمان بوده و در آنجا داروخانه و اوقاف و مریدان بسیار داشته و مورد تکریم بزرگان صوفیه از قبیل ابو سعید ابو الخیر،خواجه عبد الله انصاری و هجویری قرار گرفته است.او که اهل سیر و سیاحت بوده در سیرجان درگذشته و آرامگاهش تاکنون باقی و زیارتگاه است.کتاب بیاض و سواد خواجه علی حسن،که تاکنون به صورت نسخهء خطی مانده است،در واقع،طبقهبندی موضوعی اقوال مشاهیر صوفیه تا اواخر قرن چهارم است که در هفتاد و سه باب تنظیم شده است و بیش از سه هزار فقره از سخنان بزرگان قوم را دربر دارد.یکی از مهمترین ابواب بیاض و سواد،«باب معرفهء تاریخ مشایخ»است که در آن هفتاد و هشت تن از مشایخ صوفیه براساس منطقه جغرافیایی محل فعالیتشان تقسیمبندی و معرفی شدهاند.
خلاصه ماشینی:
"از آنجا که خواجه علی حسن در قرون چهارم و پنجم یعنی اوج شکوفایی تصوف اسلامی میزیسته و به تصریح هجویری،سیاح وقت بوده و سفرهای نیکو داشته به احتمال زیاد، بسیاری از مشایخ زمان خود از قبیل ابو سعید ابو الخیر،امام قشیری،علی بن عثمان هجویری، شیخ عمو،خواجه عبد الله انصاری و...
بسیاری از مطالب ذکر شده در مورد شیوخ معرفی شده تازه است و اطلاعات تازهای در مورد آنها میدهد یا موارد مورد اختلاف را روشن میکند؛به عنوان مثال،تاریخ درگذشت شاه بن شجاع کرمانی در منابع درجه اول تاریخ تصوف موجود(مثل طبقات الصوفیه سلمی و رسالهء قشیریه و نفحات الانس) همواره به صورت(قبل از سال سیصد هجری)ذکر شده اما در بیاض و سواد دقیقا تاریخ 288 هـ آمده است.
در مورد اغلب مشایخ معرفی شده در این باب این نکته صادق است که اگر قدمت هزار ساله کتاب و شخصیت مؤلف را به عنوان یکی از شیوخ بزرگ صوفیه که در ضمن اهل سیر و سیاحت و دیدار با مشایخ بوده و اطلاعات بسیاری را چه بسا از منابع درجه اول کسب کرده است نیز در نظر بگیریم،اهمیت این باب در مطالعات تاریخ تصوف به مراتب افزایش مییابد.
خواجه علی حسن که در قرن پنجم هجری این کتاب را تألیف کرده خود از بزرگان مشایخ صوفیه است و به فراوانی سفر و دیدار با مشایخ معروف بوده است."