چکیده:
در بسیاری از آثار نویسندگان داخلی و خارجی، واژه شریعت معادل حقوق اسلامی بهکار رفتهاست در صورتی که گسترة مفهومی شریعت از حقوق اسلامی بیشتر است؛ از این رو شریعت معادل دین و شرع و به تعبیر دقیقتر، همان احکام واقعی الهی است. استنباط فقها از متون مقدس دین اسلام( کتاب و روایات) به عنوان حقوق اسلامی مطرح است و هر چند حقوق اسلامی در سیر تاریخی خود همواره هنجارهای اجتماعی را مد نظر داشته اما این ارتباط بتدریج کم شدهاست. به نظر میرسد این امر موجب ناهمگونی پارهای از احکام حقوق اسلامی با هنجارهای اجتماعی شدهاست. طرح نظریه زمان و مکان بهوسیله امام خمینی(ره) و نظریه مقاصد شریعت بهوسیله شاطبی(از فقهای اهل تسنن)، برای ایجاد این هماهنگی ارائه شدهاست. براساس این نظریهها و با توجه به تغییر هنجارهای اجتماعی، تحول در برخی از احکام حقوق اسلامی نیز اجتناب ناپذیر است؛ درغیر این صورت بیشتر شدن فاصله هنجارهای اجتماعی و حقوق اسلامی سبب ایجاد تقابل بین آنها میشود.
خلاصه ماشینی:
"با توجه به تغییر مبانی هنجاری تأسیسهای نوین اجتماعی و تحول مفاهیمی از قبیل(خانواده، مالکیت، حقوق، مسؤولیت بزهکاری، فرمانبرداری مدنی، نظم اجتماعی، آداب مذهبی، روابط بینالمللی، جنگ، صلح و حقوق شهروندی) بویژه در دو قرن اخیر و همچنین به لحاظ ضعف ساختارها و تأسیسهای فقهی- سنتی در مواجهه با انتظارات و مطالبات اجتماعی، ضرورت عطف نگاهی دیگر و در انداختن طرحی نو در تحلیل مبانی هنجارهای حقوقی شریعت برای همه کسانی که درد دین دارند دو چندان شدهاست.
در واقع عدم توجه به این واقعیت که مبانی هنجاری شریعت در نظم اجتماعی نهفته است، در چند سطح سبب بهوجود آمدن تعارض بین هنجارهای حقوقی و اخلاقی در تاریخ حقوق اسلامی شدهاست.
با وجود این، به نظر میرسد یکی از اصولیترین مباحث مرتبط با مقاصد شریعت که در تبیین بیشتر همآرایی نظام اجتماعی با این مقاصد قابل طرح است، نظریه نقش زمان و مکان در فقه میباشد این نظریه بهوسیله امام خمینی(ره) فقیه دقیق النظر امامیه تبیین و بر اساس آن بعضی از موضوعات احکام فقهی(مانند بازی شطرنج)- که بر حرمت آنها ادعای اجماع شده بود- نیز تغییر کرد.
از طرفی باید عملکرد حقوقدانان مسلمان برای برقراری توازن میان هنجارهای حقوقی و اجتماعی بررسی شود و این که از چه طریق میتوانند مبانی هنجاری شریعت را در رفتارهای اجتماعی ریشهدار سازند؛ از طرف دیگر نیاز به تحلیل دوباره اهمیت حوزه رفتار عقلایی انسان در ساختار اجتماعی حقوق اسلام است."