چکیده:
اندیشمند وارسته قرن نهم، صائنالدین علی ترکه اصفهانی در دوره سقوط شعر کلاسیک فارسی میزیست. او که زوایای اندیشهاش
آراسته به عرفان بود در دفاعیات خود امکانات احیای روحیه نقادانه نخبگان علم را به ما عرضه میکند. دید تحلیلآمیز صائنالدین، حقا
نسبی بودن اسامی یا عناوین محول بر اندیشهوران «کفر» را در جامعه به ما خبر میدهد. محتوای فکری، دیدگاه عرفانی و جنبههایی از
دفاعیات او شایسته بررسی و شناخت میباشد.
خلاصه ماشینی:
"صائنالدین در دفاعیاتی که در اعتقادات، نفثةالمصدور اول، و نفثةالمصدور دوم، به شاهرخ و بعد از حادثه احمد لر، بهمیرزا بایسنغر به فارسی نوشته، حقائق بسیاری از موقعیت اجتماعی و فرهنگی، همچنین عناصر تعیین کننده سرنوشت نخبگان علم آن عصر را بیان کرده است.
اتهام اصلی صائنالدین چنانکه از نوشتههایش بر میآید، عدول از طریقه سنت و جماعت و گرایش به تشیع و تصوف، و روابط با فرقه حروفیه میباشد، اما چنانچه در نفثةالمصدور اول و نفثةالمصدور دوم و گزارشی از قضیه میرزا اسکندر، حاکم اصفهان، و مولانا معروف خطاط و قاسم انوار به ارتکاب حروفیه، دیده میشود (حبیبالسیر از خواندمیر، جلد سوم، ص 617)، چه بسا این اتهامات، در اصل، جنبه سیاسی داشته و پایه و اساس آن اختلاف نظر و درگیریهای شخصی بوده و بظاهر پوشش و رنگ مذهبی گرفته است.
اینجا برای اینکه از محیط اجتماعی عصر او تا حدی آگاه باشیم، اول، نگاهی بهمحتوای فکری نفثةالمصدور دوم که بعد از حادثه احمد لر خطاب بهمیرزا بایسنغر نوشته شده میاندازیم و بعد به مطالب ویژه اندیشه و ادب میپردازیم.
در دفاعیات صائنالدین، اعتقادات و نفثةالمصدور اول، که بهخاطر رفع ارتکاب اتهامات کفر از طرف علماء، خطاب بهشاهرخ نوشته شده مطالبی دیده میشود که در تاریخ اندیشه و ادب ایران جایگاه بسیار باارزشی دارد و مسلما جای دارد مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
بررسی دفاعیات صائنالدین هم نگاهی محققانه به ارتباط محیط جامعه با روند تکوین اندیشه و آثار ادبی در عصر صائنالدین فراهم میآورد، هم امکانات احیای روحیه نقادانه نخبگان علم یا نبوغ درخشان ایران را به ما عرضه میکند."