چکیده:
علمای ادب از سده دوم هجری، به معانی قرآن و تفسیر کلمات و عبارات آن روی آوردند و در خلال این بحثها به طور پراکنده، نکات
بلاغی را نیز مورد توجه قرار دادند. این مباحث به تدریج به معانی احادیث پیامبر(ص) و معانی اشعار عرب هم تسری یافت و در کتابها
مورد توجه قرار گرفت. در دو سه قرن نخست هجری، بسیاری از علما به نوشتن کتابهایی با عنوان معانی القرآن پرداختند، و بعد از این
آثار، ادبای آن روزگار، به مجازات قرآن، نقد الشعر، نقدالنثر و... پرداختند و زمینه را برای تألیف و تدوین کتابهای مستقل در دانش
بلاغت فراهم آوردند. به عقیده بسیاری از محققان، کتاب البدیع ابن معتز (کشته شده در 296 ق) نخستین کتاب بلاغی به زبان عربی است.
با تألیف کتابهای دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه به قلم عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471 ه . ق) علم معانی و بیان پایهگذاری شد و هرچه بعد
از این آثار تألیف شده، تلخیص، شرح و تفصیل آنهاست.
خلاصه ماشینی:
"خطیب دمشق در ابتدای تلخیص مینویسد: چون علم بلاغت و توابع آن(یعنی علم بدیع)از جلیل القدرترین و دقیقترین علوم است که از روی آن دقائق عربیت و اسرار آن معلوم میشود و وجوه اعجاز قرآن از روی آن آشکار میگردد،و قسم سوم مفتاح العلوم سکاکی بزرگترین کتابی است که در این زمینه نوشته شده و از همه سودمندتر و ترتیب مطالب در آن از همه بهتر و اصول مطالب در آن از همه مجموعتر است،لذا با توجه به اینکه حشو و تطویل دارد و حشو و زواید آن را باید زدود،لذا من این مختصر را تألیف کردم که شامل قواعد کلی و شواهد و مثالهای مورد نیاز است و در تحقیق و تهذیب و ترتیب آن کوشش کردم که از نظر ترتیب بهتر از مفتاح باشد و بعضی فوائد بر آن افزودم که از کتب دیگر به دست آورده بودم و مطالبی که خود دریافتهام بدان اضافه کردم.
مثلا در کتبی که در شرح اشعار شعرای بزرگ چون خاقانی و نظامی و حافظ و مولانا نوشته شده است اشاراتی میتوان یافت و در کتب مربوط به شعر چون المعجم فی معاییر اشعار العجم تألیف شمس قیس رازی و یا معیار الاشعار خواجه نصیر و کتب دیگر که از این دو منشعب شده است،یا در ترجمان البلاغهء رادویانی و حدائق السحر رشید و طواط و امثال آنها جسته گریخته اشارههایی شده است،ولی در این کتابها از صنایع بدیع و محسنات شعری به تفصیل بیشتر سخن رفته است که انشاء الله اگر مجالی پیدا شد تاریخچهء علم بدیع را در عربی و فارسی به تفصیل خواهم نگاشت."