چکیده:
در میان شیوههای مرسوم نقد ادبی در فرهنگ ایرانی اسلامی،نقد منطقی یکی از مهمترین و دامنهدارترین شیوههای نقد ادبی بوده است.بنیانگذار این شیوه،قدامه بن جعفر است که با نوشتن کتاب«نقد الشعر»خود باعث پیدایش بحثهایی درازدامن و پیچیده در حیطهء فهم و تحلیل اثر ادبی شد.در واقع،با طرح این رویکرد،دو مسأله مهم در نقد و ادب مسلمین به میان آمد:نخست بررسی میزان دخالت و تأثیر عقل در آفرینش و تحلیل اثر ادبی و دیگر میزان نفوذ و تأثیر فلسفهء یونانی به ویژه ارسطو و بالاخص بوطیقا و رطوریقای او بر نقد و ادب مسلمین؛قدامه با تأسیس یک سیستم نقادی خردمحور،برای نخستینبار به اصول و مؤلفههای نقادی نظم و انسجام بخشید و براساس موازین فلسفی و منطقی،ملاکهایی عام و استوار را پی انداخت.هدف این مقاله بازکرد دیدگاههای قدامه و تحلیل تأثیرات او بر فرهنگ و ادب ایرانی-اسلامی است.
خلاصه ماشینی:
"1قدامه اگرچه در حیطهء ادبیات و نقد ادبی آثار فراوان نیافریده،با همین آثار اندک توانسته موجهایی تازه و راهگشا در ادبیات و نقد آن پی اندازد و برای نخستین بار ترکیب نقد الشعرا را به معنای علمی -که هدفش تمایز میان آثار خوب و بد ادبی است-به کار برد(بدوی طبانه،بیتا:27-26)؛او با تکوین و تدوین ارکانی علمی،نخستین طرح نقد منطقی شعر را در فرهنگ اسلامی-ایرانی پی انداخت.
متأسفانه زمینهء خاص خردستیزی و منطقگریزی حاکم بر آن دوره-در تحلیل شعر-این عدم توفیق را تقویت کرد(طه احمد ابراهیم،1988:127-126؛زرین کوب،1362:153-152)و موجب آن شد که قدامه چندان رهروان و پیروان جدی و جدیدی پس از خود نیابد و حتی آماج حملات سنگین و سهمگینی از همه جناحهای فکری جهان اسلام-اعم از تجددگرایان و سنتمداران- قرار گیرد؛چنان که مثلا بحتری به صراحت در باب اسن مسائل میسرود:کلفتمونا حدود منطقکم و الشعر یغنی عن صدقه کذبه و لم یکن ذو القروح یلهح بال منطق ما نوعه و ما سببه و الشعر لمح تکفی اشارته و لیس بالهذه طولت خطبه (شوقی ضیف،1986:64) و سالها بعد از او،ابن اثیر هم در ضمن حملاتی بیپروا چنین نگاهی به شعر را اساسا مردود و منسوخ میشمرد و هیچ فایده و منطقی را در آن نمیدید(ابن اثیر،1939:4).
صرفنظر از پارهای تکرارها،شاید بتوان کل ساختار نقد الشعر را چنین طبقهبندی کرد: 1-مقدمهء کتاب در باب معرفی علوم ادبی 2-تعریف شعر و ارکان آن یعنی:لفظ،وزن و قافیه 3-اعراض شعری شامل:مدح،هجا،مرثیه،تشبیه:وصف 4-معانی شعری که دربرگیرندهء برخی اصطلاحات بدیعی است."