چکیده:
ایران و افغانستان،دو واحد سیاسی جهان امروز،همواره دارای سرزمینی با تمدن و فرهنگ یگانه بودهاند؛با این حال کوششهای امپراتوری انگلیس برای تفکیک و جدایی این سرزمین به عهدنامهء 1857 میلادی پاریس انجامید و دولت ایران مجبور شد جدایی افغانستان را از ایران بپذیرد.این عهدنامه پایان پیوندهای دیرینهء سرزمینهایی همچون کابل،قندهار و هرات با ایران نبود.حکومت هرات پس از انعقاد قرارداد پاریس بار دیگر خواستار حاکمیت دربار تهران بر هرات شد،این وضعیت،دولت انگلیس را بر آن داشت تا امیر کابل را برای حمله به هرات تحریک کند،موضوعی که افزون بر خاتمه دادن به حاکمیت دربار تهران بر هرات،نگرانیهای امنیتی بسیاری برای دولت ایران به وجود میآورد؛از این رو دولت ایران کوشید با فعالیتهای سیاسی گسترده از وقوع چنین حادثهای جلوگیری کند و حکومت فرمانروای منصوب دربار تهران،سلطان احمد خان را حفظ نماید.مقالهء پایان حاکمیت سیاسی ایران بر هرات به بحران پیش آمده بر اثر حملهء دوست محمد خان،امیر کابل و همپیمان دولت انگلیس به سردار سلطان احمد خان،حاکم هرات و متحد دولت ایران و تأثیر این رویداد بر مناسبات دولتهای ایران و انگلیس پرداخته و به طور ویژهای واکنش دستگاه سیاست خارجی ایران را در برابر این تحولات بررسی کرده است.
خلاصه ماشینی:
"افزون بر این موضوع،دولت ایران سفیری نزد امیر دوست محمد خان فرستاد و از وی خواست تا هرات را ترک کند،اما دوست محمد خان با اشاره به حمایت دولت انگلیس،سفیر ایران را تهدید کرد که در صورت حمایت دولت ایران از سلطان احمد خان،دولت انگلیس نیز از وی پشتیبانی خواهد کرد،6دولت ایران هم به فرستادن سفیر اکتفا نکرد و شاهزاده حسام السلطنه،فاتح هرات را،که در آن هنگام والی خراسان بود با سپاهی هیجده هزار نفری به نزدیک هرات فرستاد،وی قلندرآباد،در سه منزلی هرات را لشکرگاه خود قرار داد(محمود،8731، ص 467).
لشکرکشی شاهزاده حسام السلطنه که برای راندن امیر دوست محمد خان از هرات و حمایت از سلطان احمد خان بود در حالی صورت گرفت که سپاه ایران به فرماندهی شاهزاده حمزه میرزا،دو سال پیش از این در جنگ با ترکمنهای تکه و سالور به سختی شکست خورده بود،(میرنیا،7631،ص 111-19).
میرزا سعید خان انصاری،وزیر امور خارجه،از کارهای میرزا حسین خان و مأموریت وی در انگلیس ناراضی بود و در نامهای از عملکرد او انتقاد کرد و در اینباره به وی اظهار داشت: «حال به کمال نرمی و انصاف از خود شما سؤال میکنم که کدام از این فقرات مطابق کدام یک از اظهارات و اطمینانات آن جناب است و دولت -------------- (*)- Russell انگلیس چه تدبیر و چه اهتمام در عودت دوست محمد خان و رفع تشویش دولت ایران نمود و باز استعلام مشفقانه از شما مینمایم که آیا شما به اولیای دولت علیه وعده داده و صریح ننوشته بودید که دولت انگلیس عودت دوست محمد خان را از هرات با رفع تشویش از دولت به شما وعده کرده،یا خیر،اگر متقبل شد،پس چرا مأمورین آن دولت،این قسمها رفتار نمودند."