چکیده:
عرفان و تصوف اسلامی زاده و پروردهی دین مبین اسلام است. از این روی بسیاری از تعالیم و اصطلاحات عرفانی برگرفته از قرآن کریم و سیرهی نبوی است. فنا و محو که دو اصطلاح مهم عرفانیاند، تحت تأثیر توبه به وجود آمدهاند. توبه یکی از مفاهیم و معارف غنی قرآنی و مقامات عرفانی است و از اقسام آن «اوبه» است که بیزاری از خود و رجوع به خداوند متعال است. در این پژوهش به یکسانی مفهومی و دلالتی اوبه با برخی اصطلاحات عرفانی چون فنا، محو، انقطاع، مرگ اختیاری و غیبت پرداختهایم و نمود و ظهور این اصطلاحات را در عرفان شاعرانهی فارسی نمودهایم.
خلاصه ماشینی:
"اگر اصطلاحی چون تجلی با تمام گسترهی معنایی خود در عرفان نظری ابن عربی ریشهای قرآنی دارد و این کلمه در قرآن عینا به کار رفته است، یا توبه اصطلاحی قرآنی است که به عرفان نیز راه یافته و اولین «مقام» عرفانی در سیر و سلوک قلمداد میشود، نتیجه آن است که زهاد و عباد متصوفه همواره در تلاوت و ختم قرآن میکوشیدند، برخی اصطلاحات دیگر مانند حال، مقام، محو، اثبات، صبر، فنا، ظاهر و باطن هر چند اختصاص به قرآن ندارند اما استعمال آنها ظاهرا با آنچه متکلمین و مفسرین از قرآن استنباط میکردهاند، ارتباط داشته است و أخذ و اقتباس آنها شاید بدین دلیل بوده که صوفیه میخواستهاند عقاید و اندیشههای خود را مرتبط با قرآن کنند.
انابه که جایگاه و مقامی برتر از توبه دارد، مورد تأکید شعرای عارف ما بوده است و از آن به: «رجوع از غفلت به ذکر» تعبیر میکنند: پندار ما حجاب راه شد اندر طریق یار عشقت رسید و پردهی پندار ما درید (کلیات قاسم انوار/159) دل در حجاب پردهی پندار مانده بود عشقت رسید و پردهی پندار ما درید (همان/159) گاهی از آن به «فرار از خلق به حق» یاد کردهاند: گفت خلق بیحسابند این همه چون بگویم چون حجابند این همه (مصیبت نامه/204) غایبان از خود و به حق حاضر معرض خلق و سوی حق ناظر (هفت اورنگ/162) و گاهی از آن به «ملامت و استغفار» تعبیر کردهاند: آمد او با خویش و استغفار کرد با انابت چیز دیگر یاد کرد (مثنوی معنوی/1244) و گاه از آن به «بازگشتن به او از هر چه غیر» عبارت میکنند: ترک این دنیا و آن عقبی بکن خود رها کن خدمت یزدان بگیر (شاه نعمتالله ولی، دیوان/334) چارهی این چیست در خون آمدن وز وجود خویش بیرون آمدن (مصیبتنامه/10) خویش را اول ز خود بی خویش کن پس براقی از عدم در پیش کن (منطقالطیر/221) منظور منیب از انابه اصلاح کار و فرمانبری است."