چکیده:
روند عمران شهری در ایران عهد مغول با توجه به میزان،تنوع و گستردگی فعالیتهای عمرانی انجام شده به چهار دوره تقسیم میشود:
دورهء اول-دوره امرای مغول تا تأسیس دولت ایلخانی؛در این دوره فعالیتهای عمرانی روند کندی داشت و صرفا به بازسازی برخی از شهرهای ویران شده خراسان محدود بود.
دوره دوم-از تأسیس دولت ایلخانی تا جلوس ارغون؛در این دوره فعالیتهای عمرانی منسجمتری نسبت به دوره قبل صورت گرفت،لیکن حوزه این فعالیتها به زیباسازی و عمران مراکز قدرت ایلخانی محدود میشد.
دوره سوم-از جلوس ارغون تا روی کار آمدن غازان خان؛این دوره سرآغاز بینانگذاری شهرهای جدید در دوره ایلخانی است،لیکن اکثر شهرهای تازه بنیان این دوره ناکام بود.
رشید الدین فضل ا...و خواجه علیشاه جیلانی-از دیگران ممتازتر است.مع الاسف روند عمران شهری در این دوره با مرگ الجایتو کند و با سقوط سلسله ایلخانی متوقف شد.با این حال تلاشهای عمرانی ایلخانان تأثیر مثبتی بر رشد حیات شهری در ایران داشت.
این مقاله پژوهشی استقرایی برپایه متون تاریخی و کاوشهای باستانشناختی است و هدف آن شناسایی و بررسی فعالیتهای عمرانی و شهرسازی در ایران عهد مغول است.
خلاصه ماشینی:
"این شهر آنچنان زیبا و با عمارتهای عالی و باشکوه ساخته شده بود که در موقع آمدن هلاکو به ایران،مورد علاقه ایلخان قرار گرفت و چندین بار در آنجا اقامت کرد(جوینی،ج 3، 1916:104) بهطور کلی در این دوره به دلیل مشخص نبودن وضعیت سیاسی ایران و همچنین بروز درگیریهای جناحی میان دستهها و امرای مغول مأمور شده به ایران،فعالیتهای عمرانی از برنامه مشخصی پیروی نمیکرد.
یکی در ولایت شرویاز که بنا گفته رشید الدین شهری بزرگ بود که ارغون برای خود ساخت و در آن اموال بسیاری خرج کرد(رشید الدین فضل الله همدانی،ج 2، در دوره گیخاتو،جانشین ارغون،گرچه دولت ایلخانی با بحرانهای شدید اقتصادی و سیاسی مواجه بود و لیکن نهضت شهرسازی که از عهد ارغون آغاز شده بود همچنان ادامه یافت.
رشید الدین درباره نافرجامی فعالیتهای عمرانی این دوره و علل آن مینویسد: «پیش از این،پادشاهان مغول و بعضی از آباء و اجداد پادشاه اسلام(غازان)هوس عمارت داشتهاند و در آن شروع کرده،لیکن کمتر به انجام رسانیده،چنانکه مشاهده رفته؛ و هر کجای بنیادی نهادند،مبالغ اموال بر آن صرف شد و از ولایات وجوه تابقور و چهار پای و آلت و مزدور میآوردند و خلایق را زحمات میرسید و اکثر تلف میشد؛و کسانی که بر سر آن میبودند اللیله حبلی میگفتندو مال از میانه میرفت و زیادت عمارتی میسر نمیشد و آن نیز که کردند بر بنیاد نبود و به اندک زمانی خراب گشت»(رشید الدین فضل الله همدانی،ج 2،1373:1370)."