چکیده:
جریان تفسیری موسوم به عقلی-اجتماعی که با رویکرد عقلانی به مثابه«روش»و با نگاهی جامعهگرا به مثابه«گرایش»تفسیری شناخته میشود،در شمار جریانهای دامنهدار و اثرگذار متأخر در حوزه تفسیر قرآن است که با اندیشه و حرکت علمی سید جمال الدین اسد آبادی آغاز شد و با تلاشهای عالمانی چون شیخ محمد عبده و محمد رشید رضا در مصر،ابو الأعلی مودودی و ابو الکلام آزاد و محمد اقبال لاهوری در شبه قاره هند و سید محمود طالقانی و محمد تقی شریعتی در ایران بالندگی و گسترش یافت. در این نوشتار،مؤلفههای مهم نگرش عقلانی در این جریان که نظریه تفسیری آن را سامان داده و از منظر انتقادی نیز قابل تأمل به نظر میرسد،در حوزهء معارف نظری جستوجو شده است.نگرشی تشبیهی و حسگرایانه به واقعیات فراطبیعی عالم شهود،تلقی تمثیلی از زبان قرآن در مفاهیم فراطبیعی و برخی قصص نامتعارف و پیرو آن تلقی عرفی از زبان قرآن در مقام تشبیه و موعظه و حکایت،مؤلفههای اساسی این رویکرد است.
خلاصه ماشینی:
"مبنای معرفت شناختی موردنظر آنان نیز که روش تفسیری ایشان را سامان داده است،اصل تنزیه است که در پرتو آن در باب حقایق عالم غیب مانند اوصاف الهی و لوح محفوظ و عرش و کرسی4با متشابه شمردن آیات مربوط،از تفسیر حسی و تشبیهی پرهیز دارند و جز نصوص قطعی را در این مجال نمیپذیرند و از همینرو به روایات به دیده نقد و تردید مینگرند5،اما در تفسیر واقعیات غیرطبیعی عالم شهود به ویژه آنجا که از نقش عوامل غیبی در این عالم یاد شده،مانند نقش جن و شیاطین در عالم طبیعت و برخی معجزات و امور خارقالعاده چون حضور«ابابیل»در قصه اصحاب فیل و معجزه«شق القمر»به عنوان اعجاز غیر قرآنی پیامبر،مسخ بنی اسرائیل به صورت میمون و سحر و آثار آن، تفسیری حسی و تشبیهی همگون با سنن متعارف در عالم شهود جستوجو میکنند و در واقع برای پرهیز از تسری نگاه مناسب عالم شهود به عناصر عالم غیب براساس اصل تنزیه،در قضایای مزبور عوامل غیبی به گونهای هم سنخ با عالم شهود تعریف و توجیه میشوند6.
طرفه آنکه برخی اصحاب متأخرتر جریان حاضر چون محمد رشید رضا و احمد مراغی با آنکه معمولا به نگرش تمیلی به آیات غیلی لااقل در حد احتمال، به دیده،قبول مینگرند،با تکیه بر برخی روایات و باورهای سلفی خود در مسئله رؤیت الهی به نگرش ظاهری دچار شده،از نگرش تمثیلی به آیات موهم رؤیت سر باززده و در پی آن آیات نفی رؤیت همچون آیه 301 سوره انعام را توجیه کردهاند2؛حال آنکه دیدنی بودن وجود متعالی خداوند امری است کاملا مرتبط با عالم غیب و حوزه اسماء و صفات الهی و آیات رؤیت الهی بیش از سایر آیات شایسته تفسیر تمثیلی است."