چکیده:
دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصنیف محمد بن هندوشاه نخجوانی (شمس منشی)، از مهمترین کتابها در فن انشا و نامهنگاری است. تا
پیش از تدوین این کتاب، در این فن، جزوهها و رسالههایی مختصر نوشته شده که بیشتر به زبان عربی است. دستورالکاتب هم به لحاظ
حجم و هم اشتمال بر انواع نامههای دیوانی، بر تمام نگاشتههای پیش از خود برتری دارد. شمس منشی الگویی از نامههای دیوانی و انواع
آن ارائه میدهد. از لابلای نوشتههای دستورالکاتب میتوان، بسیاری از زوایای حکومتی و مناسبات دیوانی زمان مؤلف را کاوید؛ اما به
هیچ روی متنی تاریخی محسوب نمیشود. دستورالکاتب به کوشش عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، در مسکو و در سه مجلد به چاپ
رسیده است و با وجود کوشش فراوان مصحح، حاصل پژوهش وی، تصحیحی دقیق و علمی نیست. دستورالکاتب خلاصهای دارد به نام
الإرشاد فی الانشاء که شمس منشی آن را برای سهولت فن انشا برای طالبان ترتیب داده است. نسخههایی نویافته از دستورالکاتب موجود
است که میتوان براساس آنها تصحیحی علمی ارائه داد.
خلاصه ماشینی:
"در آخر مجلد سوم، مصحح به عنوان حسن ختام چند بیت شعر (؟) سروده و با خطی متفاوت که گویا خط خود ایشان است، به این صورت آورده است: گذشت ششصد و چند سال از نوشتن دستور به سعی عالم آن دور شمس منشی مشهور به من رسد عمل ترتیب کردن متنش سپس شروع به چاپ شد دفعه اول از عهدش به این عمل همه کار من شده تکمیل به یادگار نوشتم خطی بدین تفصیل ازین کتاب کنند استفاده در همه جا ما را نباشد و باقی بماند این از ما18 سستی و ناتندرستی این اشعار، نگارندگان این سطور را وا میدارد که با تردید بیشتر و اعتماد کمتر به این متن مصحح بنگرند که مبادا عدم آشنایی کافی مصحح با زبان فارسی و ظرافتهای شعری و نثری آن تصحیح متن دستورالکاتب را تحت تأثیر قرار داده باشد.
آنچه مصحح محترم را به اشتباه انداخته است، آن است که شرایطی را که باید در نامهها حفظ شود و مورد توجه کاتبان قرار گیرد و شمس منشی آنها را یادآوری و تدوین کرده، به نظریات شمسمنشی حمل کرده است، به گمان ما مقدمه مجلد سوم، تحت تأثیر فضای سیاسی و اجتماعی جامعه کمونیستی نگاشته شده است.
از آنجا که این خلاصه به دست خود شمس منشی صورت پذیرفته و نامی دیگر بر آن نهاده شده است، هویتی جداگانه یافته و همانطور که پیشتر اشاره شد، قصد وی سهولت این فن برای طالبان بوده است، وی به مطالبی توجه میکند که بیشتر مورد توجه کاتبان و طالبان این فن است و میتوان گفت الإرشاد به نسبت با دستورالکاتب شیوه نامه کاربردیتری است."