چکیده:
دین اسلام،همهی فعالیتها و خواستهای بشر را در قالب تقرب به خدا شکل داده و نیازهای دنیوی او را نیز به صورت هدایت شده اصالت بخشیده،غیر آن را گمراهی میداند و طبعا معماری نیز از این قاعده مستثنی نیست. معماران مسلمان،پس از قبول اسلام،مراتب دینباوری خود را در آثار خود آشکار نمودند.آنان از اثر معماری به عنوان وسیلهای برای تقرب به خدا بهره جسته و آیات قرآنی را جهت تزیینات کتیبهای به عنوان پوششی زیبا و پرمعنا برگزیدند.در تاریخ معماری اسلامی، عوامل گوناگونی در پدید آوردن بناهای مذهبی مؤثر بوده است.بر همین اساس،ساخت مساجد جامع به منظور برپایی نماز جمعه در تمام ادوار تاریخی ایران از جمله دورهی تیموری مورد توجه بوده است. از مهمترین مشخصههای معماری مساجد جامع این دوران، پیوستگی و همراهی تزیینات کتیبهها با آیات قرآنی است.در این میان،از جمله بخشهای قرآن که بر پایهی اصول دین و مفاهیم اسلامی در جهت تقویت وحدت اسلامی در تزیینات کتیبهای مساجد جامع مورد استفاده قرار گرفته،سورهی مبارکهی جمعه است. این سوره،پس از بیان توحید و صفات خداوندی،بر به پاداشتن نماز جمعه تأکید میکند.طبق آنچه در این سوره آمده،نماز جمعه کنگرهی عظیم هفتگی مسلمین و بعد از مناسک حج،مهمترین عامل در وحدت و همبستگی آنهاست. در این مقاله،کتیبههای مزین به سورهی مبارکهی جمعه در مساجد جامع ایران عصر تیموری که شامل شهرهای هرات(در افغانستان کنونی)،سمرقند و بخارا(در ازبکستان کنونی)و یزد، کرمان،مشهد،اصفهان(در ایران کنونی)است،مورد بررسی قرار میگیرد. مهمترین اهداف مقاله: -کاربرد تجلی و منقبت سورهی جمعه در تزیینات کتیبهای مساجد جامع دورهی تیموری. -شناخت کاربرد سوره جمعه در کتیبههای مساجد جمعه به عنوان عامل وحدت بخش مسلمین. سؤالات:کتیبهنگاری در مساجد جامع از چه جایگاهی برخوردار است و رابطهی آن با وحدت اسلامی چیست؟ -استفاده از سورهی جمعه در تزیینات مساجد جامع چگونه میتواند همچون عامل وحدتبخش مسلمین در جامعه عمل کند؟
خلاصه ماشینی:
بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و[آنان] قطعا پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند(2)و[نیز بر جماعتهایی] دیگر از ایشان که هنوز به آنها نپیوستهاند و اوست ارجمند سنجیده کار (3)این فضل خداست آن را به هرکه بخواهد عطا میکند و خدا دارای فضل بسیار است(4)مثل کسانی که[عمل به]تورات بر آنان بار شد[و بدان مکلف گردیدند]آنگاه آن را به کار نبستند همچون مثل خری است که کتابهایی را بر پشت میکشد[وه]چه زشت است وصف آن قومی که آیات خدا را به دروغ گرفتند و خدا مردم ستمگر را راه نمینماید(5)بگو ای کسانی که یودی شدهاید اگر پندارید که شما دوستان خدایید نه مردم دیگر پس اگر راست میگویید درخواست مرگ کنید(6)و[لی]هرگز آن را به سبب آنچه از پیش به دست خویش کردهاند آرزو نخواهند کرد و خدا به[حال]ستمگران داناست(7)بگو آن مرگی که از آن میگریزید قطعا به سروقت شما میآید آنگاه به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانیده خواهید شد و به آنچه[در روی زمین]میکردید آگاهتان خواهد کرد(8)به سوی ذکر خدا بشتابید و دادوستد را واگذارید اگر بدانید این برای شما بهتر است (9)و چون نماز گزارده شد در[روی]زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید باشد که شما رستگار گردید(10) و چون دادوستد یا سرگرمیای ببینند به سوی آن رویآور میشوند و تو را در حالی که ایستادهای ترک میکنند بگو آنچه نزد خداست از سرگرمی و از دادوستد بهتر است و خدا بهترین روزیدهندگان است(11) این سوره با بیانی کاملا انگیزنده،مسلمین را وادار میکند که نسبت به نماز جمعه اهتمام بورزند،و آنچه جهت برپایی آن لازم است،فراهم سازند؛چون نماز جمعه از شعائر بزرگ خدا است که تعظیم آن و اهتمام به آن،هم دنیای مردم را اصلاح میکند و هم (به تصویر صفحه مراجعه شود)تصویر 6:مسجد جامع گوهرشاد،ایوان ورودی،ایات سوره جمعه، خط ثلث،دوره تیموری،منبع نگارنده.
در تصویر 7، قسمتی از ایوان رفیع این مسجد مشاهده میشود که آیات 6 و 7 سوره جمعه با خط ثلث به رنگ سفید بر زمینه تیره نقر شده است و دو جهت بالا و پایین آن را نیز طرحهای هندسی کاشی و آجرکاری فراگرفته که در میان آنها اسماء جلاله خداوند با خط کوفی بنایی نگارش شده است.